Сорох дьон бу орто дойдуга олорон ааһар олохторун Үрдүк Айыылар туохха эмэ анаан ыыталлар диэн баар.
Буойун… Күн Таҥара бу киһини эрдэттэн майгытын-сигилитин кыргыс киһитэ буоларга сөптөөх гына таҥан, иитэн, анаммыт ыйааҕа кэлэригэр барыта бэлэм, сиппит киһи тиийэрин оҥорор быһыылаах. Бу кэпсээннэргэ кэпсэнэр дьон орто дойдуга олорон ааспыт олохторун ырытан көрдөххө оннук көстөр.
Буойун
Буойун… Бэргэн учуутал ийэлээх аҕалаах, саха сирин орто бөһүөлэгин биир мааны ыалын уола этэ. Үөрэхтээх дьоһун ыал уола дьонун курдук дьоһун, улахан үөрэхтээх киһи буола улаатыахтаах этэ да охсуһуулаах, батыгана суох оҕо буолан улааппыта. Саастарынан улахан да уолаттар кини кыра эрдэҕиттэн куттаналлара. Охсуһан кыайбыттарын да иһин хотторбутум диэбэккэ көрсө түстэ да хаһан баҕарар дайбаһан барар майгылааҕа. Дьиҥнээх буойун буолара онон эрдэттэн биллэр этэ. Улаатан истэҕинэ онто сүппэтэҕэ. Өссө харса суох майгыламмыта. Уулусса охсуһуутун атамаана буолбута. Ол да гыннар киһи быһыытынан доҕотторугар, билэр дьонугар истиҥ, үтүө киһи этэ.
СВО саҕаламмыта. Күһүн cэриигэ хомуур, мобилизация буолбута. Мобилизацияҕа тылланан бара сатаан байыҥкымаакка хаста да киирэ сылдьыбыта да тоҕо эрэ аккаастаабыттара. Ол холдьоҕуллан тахсарыгар дьиэтигэр улахан холуочук кэлитэлээбитэ. Сааһынан эбитэ дуу, доруобуйатынан сыыйыллара дуу, билигин ону ким да билбэт. Саба быраҕан көрдөххө саастааххын диэн аккаастаабыт буолуохтарын сөп. Сэриигэ бараары байыҥкымаакка кииртэлии сылдьыбытын кимиэхэ да кэпсээбэт этэ. Оннук сылдьан биир күн оройуон кииниттэн кэлбитэ, дьонугар , – Контракт баттаһан СВО-ҕа дойдубун көмүскүү бардым, сиппэтэх дьыалабын сэрииттэн кэлэн баран ситэриэм – диэн дьонун соһутан, ханна эрэ чугас барар киһилии сып-сап хомунан дьиэтиттэн тахсан барбыта. Сыл буолан баран бу, элбэх массыына арыаллаах, Россия сэбилэниилээх күүстэрин, Дальнай Востоктааҕы Муора сэриитин адмирала арыаллаах, төннүбэт сиригэр атаарар хас да аптамааттаах саллаат арыаллаах, массыынаҕа чиэстэнэн, ол эрээри мааны хоруопка угуллан, тиэллэн кэллэ.
Улуу буойун төрөөн, киһи буолан улааппыт, олорбут дэриэбинэтэ айан суолуттан туора турар дэриэбинэ. Аан дойдуга биллибит харса-хабыра суох сэрииһити улаханнык чиэстээх тыл бөҕөтө этиллэн, аптамаатынан салгыҥҥа ытан салюттаан төннүбэт сиригэр атаардылар.
Кэлин бииргэ сылдьан, биир кыргыһыыга охтубут доҕорунаан, бэйэтин курдук саха улуу сэрииһитин кытары кэккэлэһэ, эмиэ субу кыргыһыыга киирэрдии турар памятниктара куорат киинигэр туруоруллубута. Маны этэн эрдэхтэрэ:
« Дьоруойдар өлбөттөр, норуоттарын санаатыгар куруук тыыннаахтар” -диэн.
Бэргэн
Сайыны быһа оборуонаҕа сыппыт сэрии сотору иннин диэки хамсыах курдук сураҕа иһиллэр. Ол аата сотору штурм саҕаланар. Өстөөҕү кытары бааһына уҥуор-маҥаар сытар дьон уоттаах сэриигэ киирэллэрэ чугаһаабытын сэрэйэллэр. Оборуона диэн эттэххэ эрэ чуумпутук сытар курдуктар. Дрон, миномет, артиллерийа кинилэри күнү быһа тохтоло суох сэриилиир.
Взвод хамандыыра, лейтенант, эдэр уол кэлэн «Орда” мустан кэпсэтэ, күлэ-сала олордоҕуна, – Мужики, двоим на разведку надо сходит, кто пойдет, всего пару километров отсюда – диэн ыйытта. Иннилэригэр бааһыналар нөҥүө, биэрэстэ аҥаара буола-буола лесополосалар. Мантан анараа иккис лесополосаҕа биһиги дьоммут сыталлар. Ол аата балтараа биэрэстэ сиртэн анараа өттө өстөөх сытар сирэ.
Бэргэн саба быраҕан көрдөҕүнэ пару километров буолла да хохуол сирэ.
- Пара километров. На паре километров хохлы. На вражеской земле какая разведка, ежу понятно, что там хохол.
Дрона отправьте и сразу ясно будет, кто там, наши или хохлы- диэн лейтенант идиэйэтин тута сөбүлээбэтин биллэрдэ.
- Хас да күн дронунан манаатыбыт да ким да көстүбэт. Укроптар барбыттар дуу, бааллар дуу, баран көрүөххэ наада. Ким барарын бэйэҕит быһаарынан баран этээриҥ – диэн баран уол бу, тимир-тамыр курдук, биэрбит соругун сөбүлээбэтэхтэрэ сирэйдэригэр көстүбүт азиаттар мустан олорор сирдэриттэн куотардыы сулбу-халбы кэлбит сирин диэки төннө турда.
Элбэх нуучча, кавказ дьонун ортотугар сылдьар аҕыйах азиялыы хааннаах дьон бэйэ-бэйэлэрин бииргэ тутуһа сылдьаллар. Икки саха, бүрээт, тувинец, алтаец уонна башкир түҥ былыр биир хаан аймах омуктарбыт диэн тула өлүү-сүтүү тохтообокко барар сиригэр бэйэ бэйэлэригэр тардыһан түмсүбүттэрэ. Кыах баарынан өйөһөн сылдьыахпыт диэн тыл бэрсибиттэрэ. Ол түмсүүлэрин бэйэлэрин ыккардыгар «Орда” диэн дьээбэҕэ ааттаабыттара. Ол «Орда” дэммиттэрин манна, чугас баар дьон кэлин бары билбиттэрэ. Элбэх эр дьон мустубут сирэ иэдээн дойду буоллаҕа. Эбиитин араас омук дьонун мин диэбит урдустара мустан сылдьар сирдэригэр балаһыанньа ыарахан. Манна, сэрии бара турар, дьон бары тыҥаан, ньиэрбэ буола сылдьар сиригэр мөлтөх атаҕастанар, тэпсиллэр, киһи аатыттан ааһар.
Манна сылдьар, күн ахсын тыыннаах буолар туһугар охсуһа, кыргыһыылар кэмнэригэр өлөрдүү табыллан охтубут доҕотторун ыксаллаах кэмнэргэ үрдүнэн үктээн ааһыталаабыт, өлүү-тиллии диэни илэ харахтарынан көрө сылдьар, араас араанньы буолбуту быыһаары буулдьа, һинэрээт быыһыгар илиилэринэн соскойдоһор харса суох дьон буоллаҕа.
Манна бэйэҥ тускар бэйэҥ охсуһан көмүскэммэтэххинэ эйигин ким көмүскүөй, суох буоллаҕа.
***
Бу Ордалартан, кыараҕас харахтаахтардыын мээнэ киһи алтыспат дьоно диэн оннуккут-манныккыт диэн ким да туораттан кэлэн орооспот. Бас-көс киһилэрэ Бэргэн. Барыларыттан саастаах даҕаны, күүс-уох, хадаар майгытынан уонна эппит тыла мүччүрүйбэтинэн барыларыттан ыйааһыннаах. Дьиҥнээх сэрии киһитэ, орто уҥуохтаах, киппэ эттээх-сииннээх, утары кытаанах көрүүлээх-истиилээх, дьиппиэр, тыйыс көрүҥнээх киһи. Соторутааҕыта «Гауптвахта” диэн хаһыллыбыт дириҥ уҥкучах сиргэ үс күн олорон тахсыбыта. Сэбиэскэй армия “Гауптвахтата” хаайыы курдук оҥоһуулаах таас тутуу дьиэ эбит буоллаҕына манна, сэрии бара турар сиригэр хаайабыт диэн ханна илдьэн иһиэхтэрэй. Буруйдаммыттары, арыгылаан тутуллубуттары дириҥ уҥкучах хаһан олордоллор.
***
Бэргэн туохха ол Гауптвахтаҕа олорон тахсыбытай диэтэххэ онтуҥ маннык:
Ыйы быһа инники кирбиигэ, ол аата опорнай пууҥҥа сытан баран нэдиэлэ курдукка сынньана тахсыбыттара. Араас омук баар дьиэтигэр, биир остуол баарыгар тула “Ордалар” мустан олороллор. Буолары буолбаты кэпсэтэ, сухпайдарын хостоон аһыы олордохторуна саһаан уһуннаах, киппэ нуучча киһитэ туохтан сөбүлээбэтэҕэ эбитэ буолла, бэйэтэ аһаары мэһэйдэппитэ дуу, – Ускоглазые заебали, заканчивайте и сьебались отсюда, сидят, болтают- диэн холдьоҕон саҥарда.
Бэргэн тута, – Ну-ка повтори, мест нет чтоли, заебали… – диэн ыскамыайкаҕа туох да туора санаата суох уолаттарынаан кэпсэтэ олорбут киһи туран иһэн утары саҥарда. Сирэйэ -хараҕа тыҥаан уларыйа түспүтүттэн туох да үчүгэй буолбата тута көстө түстэ. Остуолга күлэ-үөрэ кэпсэтэ олорбут уолаттар тута аһыы олорбуттара тохтоон, луоскаларын биилкэлэрин остуолга ууран, сэнэбил, ыт оҕотун курдук остуолтан үүрүллэр тыллары истэн дьэбин уоһан түстүлэр. Балаһыанньа тута тыҥаан барда.
- Че дебил, не понял? Пиздуй отсюда.
Бэргэн аттыгар олорор Роббик диэн позывнойдаах табаарыһа, саха киһититтэн.
- Хайа доҕор, бу киһи наһаалаары гынна. Тута түһэн биэрэбин дуо. Билээт, биһиги Россияны, дойдубутун көмүскүү, Русский мир защищать приехали и какой то придурок обидеть хочет – диэтэ.
- Кыайтарар дуо, бөдөҥө бэт.
- Кыайтардахха саа-сэп, быһах диэн баар- диэн баран киһитигэр,
– Извинись,слова обратно бери или выходим разбираться – диэн баран утары хаамта.
- Давай, пойдемте.
Дьон улахан айдаан, охсуһуу тахсан эрэр диэн бары таһырдьа хомуллан таҕыстылар. Тута хомуур охсуһуу буолуох тыына билиннэ. Дьиэ ааныгар, тиэргэҥҥэ славяннар уонна азияттан тус туһунан арахсан турунан кэбиспиттэрин бэйэлэрэ да өйдөөбөккө хааллылар.
Бөдөҥ – садаҥ нуучча киһитэ оту-маһы тардан көрөр күүһүгэр уонна хагдаҥ эһэлии боотур-бардам санаатыгар эрэнэн ис-иһиттэн кыйыттан, дьиэттэн бастакыннан тахсан, аантан аҕыйах хардыы тэйэ түһээт эргиллэн өттүк баттанан тура түстэ. Кэнниттэн батыһан бахсыбыт киһини Бэргэни үөһэттэн аллараа сэнээбиттии, мэктиэтигэр уот сардыргыыр кырыктаах хараҕынан көрөн эрилиҥнэттэ. Туораттан көрүүгэ ыт куоскаҕа түһээри турарын курдук буолла.
Охсуһардыы тахсыбыт Бэргэҥҥэ, президенэ Владимир Путин,- Охсуһуу саҕаланыах буолла да бастакыннан оҕус- диэн тыла төбөтүгэр элэс гынан ааста. Чугуйар санаа суох.
– Че, долбоеп. Что хотел сказать, я таких как вы… – диэн бааҕыныы түһээт сүр сымсатык утары хааман, тахсан иннигэр охсуһардыы туруммут киһини уолугуттан харбаан ылаары хаҥас илиитин уунан эрдэҕинэ Бэргэн сүр түргэнник хаҥас атаҕынан утары ыстанаат уҥа диэки кыратык туора ыстанарга дылы гынан ылла. Ол кэннэ эмискэ өрө ыстанаат уҥа сутуругар туох баар күүһүн биэрэн киһитин аһыллан биэрбит сыҥааҕар дөйүтэрдии охсон кэбистэ. Ити барыта чыпчылҕа ыккардыгар буолан сүрдээх күүстээх охсууну ким да өйдөөн көрбөккө хаалла. Утары хааман, уолуктаан, күүһүнэн барчалаары киирэн испит киһи утары охсууга түбэһэн, хайдах хааман испитэй да ол курдук сирэйин элбэх киһи тэпсэн чигди буолбут, хаппыт буоругар тоҕу түһэн кэбистэ. Аһара күүстээх охсууну ылан дөйбүт киһи хамсаабакка соннук сытан хаалла…
Оҕо эрдэҕиттэн охсуһа үөрэммит киһи диэн оннук…
Улахан уһун охсуһууну, нуучча бухатыыра кыра азиаты тутан кэбиһэрин, Бэргэн кырбанарын көрөөрү батыһан тахсыбыт дьон бүтүн саһаан үрдүктээх, модьу-таҕа, бухатыыр көрүҥнээх киһи санныгар тиийбэт кыра киһиттэн биир эрэ охсуу буолан хаалбытыттан соһуйан бары тылларыттан маттылар. Түгэн хайдах буоларыттан көрөн икки өттүттэн түсүһээри турбут дьон чугурус гына түстүлэр. Сорох, бу атыыр оҕуһу да дөйүтүөх киһиэхэ ким киирэн биэриэй дии санаабыта буолуо, сорох кыайыы биһиэнэ диэн өрөгөйдүү санаабыт буолуон сөп.
Бу, кылгастык да буоллар охсуһуу ухханыгар киирэн кыйахаммытын омунугар хаана хамнаан, сүрэҕэ чабырҕайыгар тэбиэлээн ылбыт Бэргэн утарсааччыта таба охсуллан умса баран түһэрин кытары бэйэтин уоскутунан үөһэ-аллараа тыыммалаан ылла.
Хамсаабакка, умса түһэн сытар сууллубут киһитин көрөн турбалаата. Ол кэннэ эргиллэн, саҥата суох чыпчылҕа ыккардыгар буолбут түгэни сөҕө-махтайа көрөн турар бэйэтин уолаттарыгар,- Дьиэҕэ киириэҕиҥ, биир охсуу буолбат эрээри, сука, охсуһуу көрдүүр- диэн баран киирэр аан диэки хардыылаата…
Арай… Боппуруос биир охсууннан быһаарыллыбатах, улахан хомуур охсуһуу буолбут буоллун. Дьиэ муннугар элбэх сээ-сэп сааһыланан турбута…
Курдарыгар бары араас быһаҕы иилинэ сылдьаллара. Ону таһынан граната диэн ахсаана биллибэт буоллаҕа…
Айдааны тардыбыт улахан киһи ити охсууттан төбөтүгэр улахан доргуйуу ылан госпитальга киирбитэ.
Бэргэн Гауптвахтаҕа түбэспитэ.
Дьиҥ иһигэр киирэр буоллахха итинник быһыы элбэх эр киһи мустан сылдьар сиригэр хаһан да баар. Таҥара бэйэтэ иэгэйэр икки атахтааҕы күүс былдьаһар гына айдаҕа. Кыылга да оннук. Атыыр атыыры кытары кырыктаах киирсиитин тэлэбииһэргэ куруук көрөбүт.
***
Бэргэн губаҕа түбэһээтин кытары “Ордалары” уонна бу дьиэҕэ баар атын да дьону омугунан арахсан аны айдаан тахсан улахан охсуһуу буолуо диэбиттэрэ барыларын ол күн төптөрү инники кирбиигэ киллэрбиттэрэ. Олохсуйан, нэдиэлэ буолуохпут, сынньаныахпыт диэбит эргэ дьиэлэрэ дьон-сэргэ тохтоон, саҥаннан-иҥэннэн туолан, сэргэхсийэн иһэн тута чуумпура, тулаайахсыйа түспүтэ.
Дьиэҕэ арай Бэргэн инники кирбиигэ кэтэн киирэр бронига, каската, таҥнар таҥаһа – саба, бу сиргэ наадалаах ол-бу бытархай мала угулла сылдьар үрүһээгэ эрэ тоһоҕолорго ыйанан, хаһаайыннарын кэтэһэ хаалаахтаабыттара.
Ким да суох, тулаайахсыйан турар дьиэҕэ ааһан иһэр байыастар киирэн хонон ааһаары эбитэ дуу, эбэтэр көннөрү киирэн тахсаары эбитэ дуу, наада буолуо диэн хаһаайына суох турар таҥаһы, бронигы, касканы тутан барбыттара.
Үрдүкү командование генераллара армияҕа анаммыт үбү харчыны уоран сиэннэр сэрии норуот сэриитигэр кубулуйан нэһилиэнньэ сэрииһиттэрин харчы бырахсан таҥыннарар, наадалааҕын булан биэрэр буолбута ыраатта. Үчүгэй таҥас-сап, бронежилет, каска сыаната сүрдээх, көстөрө да күчүмэҕэй. Хаһаайына суоҕу көҥдөй турар дьиэттэн ылан барбыттарыгар уорбуттар диэн буруйдуур онон эмиэ да сатала суох.
***
Бэргэн губаттан тахсан, нэдиэлэ буолуохпут диэн тохтообут дьиэтигэр тиийдэ. Аана аһаҕас, дьиэ иһэ суй кураанах, ким да суох. Өтөрүнэн киһи сылдьыбатах дьиэтэ. Атын дьиэ дуу диэн соһуйан, тахсан дьиэтин эргиччи көрбүтэ тохтуу сылдьыбыт дьиэлэрэ.
- Бай, уолаттарым- дии санаата. Бу итиигэ тугун таҥаһай диэн губаҕа тутан илдьэ баралларыгар таҥаһын ылбакка, барытын хаалларан барбыта. Украинаҕа халлаан муҥутаан итийэн турар кэмэ.
- Уолаттар бааллар, көрүөхтэрэ диэбит таҥаһым, бронигым, каскам атахтаммыттара ырааппыт дуу…
Ордаларга туох эрэ айдаан буолбут эбэтэр бу дьиэни сөбүлээбэккэ атын сиргэ ханна эрэ көспүттэр. Баайбын бэйэлэрин кытары илдьэ барбыттара буолуо- диэн уоскуйан ротнай штабыттан аптамаатын ыла барда. Сэриитин сэбин ылан төннөөрү туран дьоно ханна барбыттарын ыйытта. Передокка диэни истэн соһуйда.
- А когда ушли?- диэбитигэр,- Как ты губу попал сразу обратно отправили.
- А вещи мои, с собой забрали?
- Не, там на гвоздях висели.
- Как быть? Нету там ничего.
- Это твои проблемы, солдатская смекалка должна быть у каждого бойца.
Ол аата бронигы, касканы уоран да булун диэн буолла.
Бу блиндажтан тахсарыгар хаалбыт баайа барыта атахтаммытын, ааһан иһэр дьон ылан барбыттарын дьэ өйдөөтө. Ол аата дьоно илдьэ барбатахтар. Бэйэлэрин да илдьэ сылдьар таһаҕастара элбэҕэ биллэр онон эбии таһаҕас гынан соһо сылдьыбат-тара чахчы.
Хайыай, таҥас сап, спальник, броник, каска хантан булунабын диэн санаалаах кураанах дьиэтигэр тиийэн кэллэ. Кураанах, былыргы тимир ороҥҥо тиэрэ түһэн сытар. Араас санаа киирэн элэҥниир. Олорон ааспыт олоҕо, оҕолоро, ойоҕо.
Улаатан эрэр уолаттара, ийэлээх аҕата хараҕар көстөн ааһаллар. Бээ, ньиэрбэ хаата буола сытыахтааҕар утуйа түһүөххэ. Ол эрээри санаа диэн ханна барыай, эргийэн кэлэ турар.
Били байыҥкымаакка сэриигэ барыах иннинэ көрсүбүт уолаттарым ханна тиийбиттэрэ буолла. Тыыннаахтара дуу, бу орто дойдуга хайыы үйэ суох дьон эбитэ дуу. Туох да билбэт.
***
Байыҥкымаатат аттынан ааһан иһэн эдэр дьон бөҕө мустан турарыгар тохтообута. Массыынатыттан тахсан аан таһыгар бөлүөхсэн турар, сорохторо олбуор кытыылаан олорор дьоҥҥо тиийбитэ. Эдэркээн дьон аттыгар икки кинини кытары араа бараа саастаах үөлээннээхтэрэ баалларын көрөн көрөн олорорго туораан дорооболоспута.
- Хайа?, кырдьаҕастар эмиэ сэриигэ бараары олороҕут дуу – диэн ыйыппыта.
- Бу, олоҕу саҥа билэн эрэр эдэр уолаттар оннулар саастаах, олоҕу олорбут дьон биһиги барарбыт сөп этэ диэн биһигини ыытыҥ диэн көрдөһө сатыыбыт да ылымаары гыналлар.
Бу дьон эппит тылларын истэн соһуйбута. Кырдьыга да олоҕу олоро илик сүүрбэлэриттэн эрэ тахсыбыт, дьахтар, оҕо таптала диэн билэ илик эдэркээн уолаттар сэриигэ бараары мустан тураллара. Итини санаабакка, өйдөөбөккө, аҥаардас үлэ эрэ диэн сылдьыбытыттан бэйэтэ бэйэтиттэн кэлэйбитэ. Олоҕу олорбут
киһи ити оҕолор оннугар мин эмиэ сэриигэ барыыһыбын диэн тута бигэ санаа ылыммыта.
Ол курдук олорон арааһы бары кэпсэппиттэрэ. Бу икки киһиттэн биирэ суоппар, иккиһэ араас үлэҕэ бары үлэлэһэр төгүрүк тулаайах, детдомҥа улааппыт киһи буолбута. Иккиэн эмиэ да ыаллар. Дьиэ- уот, оҕо-сиэн баһаам дьоно эбит.
- Чэ билсиһииннэн биир иһит ылан иһиэххэ – диэн кэпсэтии түмүгэ буолта. Уруулга сылдьар киһини аны ГАИ тутуо диэн, – Дэриэбинэ кытыытыгар тахсыахха, бытыылка бүттэ да онтон мин трассаннан дьиэм диэки тутан кэбиһиэҕим – диэн Бэргэн маҕаһыынтан тахсан иһэн эппитэ.
Массыыналаах киһи тылын истэн уолаттар суол төрдүгэр тахсыһан, кыра ырааһыйа булан, олорон, сэһэн-тэппэн буолан ол иһиттэрин бүтэрбиттэрэ. Онтон дьиэлээбитэ.
Ол икки киһитинээн байыҥкымаакка, – Эдэрдэр оннуларыгар биһигини ыытыҥ – диэн өр эриһэннэр, тутуспутунан бииргэ сылдьыахпыт диэн сэриигэ барбыттара. Хабаровскай куоракка бииргэ кэлбиттэрэ да тус туһунан чаастарга ыыталаабыттара, ол дьонун кытары уонна көрсүбэтэхтэрэ. Ол барахсаттар кэпсээннэриттэн өйдөөтөххө төһө да ыал-күүс буолбуттарын иһин иккиэн да бэйэтигэр дылы түһүүлээх- тахсыылаах олохтоох дьон этэ, билигин фронт ханнык эрэ хайысхатыгар тиийээхтээтилэр.
***
Бэргэни сэбиэскэй саҕана армияҕа танковай чааска сылдьыбыт буолан Уссурийскайга танковай чааска ыыппыттара. Үс саха дьоно т-80 танка экипаһа буолбуттара. Механик водитель улахана суох, бэйэтигэр сөп эттээх-сииннээх,
аҕыйах саҥалаах, кэдэччи туттан хаамар, көрдөххө бытаан, наҕыл курдук эрээри ыксаллаах кэмҥэ сүрдээх түргэн киһи. Тыаҕа улааппыт, араас техникаҕа үлэлэспит уонна идэтинэн суоппар буолан бу сүдү байыаннай сэби кини кылгас кэмҥэ үөрэнэ охсон үйэтин тухары ыыта сылдьыбыт курдук буолбута. Ыарахан ыйааһыннаах танканы хайдах да уустук суолларга кыра массыынаннан сылдьар курдук ыытара.
Биир уоллара танка хамандыыра буолбута. Үһүөн биир, саха тылынан кэпсэтэр буоланнар танкаларын кытары үс киһи бары биир сыалай буолбуттара. Хамандыыр этиэн, хамаандалыан ыккардыгар механик гаазтыы, салайа, тохтуу охсоро.
Наводчик тыл тиийиэн иннинэ кыҥыы охсон ыппыта эрэ баар буолара.
Оттон сүдү сэптэрэ баран-кэлэн, эргийэн кулахачыйан киһи сөҕүөн курдук истигэн этэ.
Бэргэн наводчик. Ол аата пушканнан ытааччы. Аҕыйах хонук сэптэрин үөрэтэ түһээт сүүрдэн, пушкатынан, бүлүмүөтүнэн сыал ытан барбыттара. Бастакы ытыалааһынтан туруорбут сыалларын бары табаннар бастыҥ экипаж буола
түспүттэрэ. Биэрэстэлээх сиргэ турар сыалы оптика субу турар курдук көрдөрөр буолан сааннан ыта үөрүйэх киһи хайдах сыыһыай. Биир ытыыннан хампы ытан иһэрэ. Оннук танк экипаһа буолан сэриигэ бииргэ барыа эбиттэрэ буолуо. Ол эрээри эмискэ водитель мэхээнньиктэрэ тириитэ бааһыран госпитальга киирэн хаалбыта. Эрдэттэн оннук ыарыылаах уол сииктээх сиргэ кэлэн ыалдьыбытыгар киһи соһуйбат. Ыарыы кэллэ да кимтэн да ыйыппат.
Механик водителлэрин солбуйан нуучча оҕотун олордубуттара. Тиэхиникэҕэ сыстыбатах уол иннигэр сытары барытын үрдүнэн сылдьар, утары турары түҥнэри көтөр саарбах суоппар буолта. Сэрэн диэн этэ сатыылларын истибэт киһини хайыахтарай. Үһүс күннэригэр механик водителлэриттэн саллан атын чааска ыытыҥ диэн көрдөспүттэрэ. Чугастыы морской пехота баарыгар көһөрбүттэрэ.
Бэргэннээх онон эргийэн-эргийэн аатырбыт морской пехота байыастара буолан хаалбыттара. Эрчиллии, сүүрүү- көтүү саҕаламмыта. Аҕа дойду сэриитин саҕанааҕы морской пехотаттан уратылара диэн формалара атына уонна ыстыыктаах винтовка буолбакка калаш аптамаат буолбута.
***
Итинник саныы сытан нуктаан ылбыт. Уһуктан кэлбитэ халлаан борук буолан эрэр. Манна соҕотох, иннин-кэннин билбэккэ сытыахтааҕар уолаттарбар опорнай пуҥҥа барыахха диэн дрон арыый тохтообут кэмигэр передок диэки лесополосаттан лесополосаҕа түһэн бара турда. Онон-манан дрон дырылаан ааһар тыаһа иһиллэр. Дэҥҥэ, онно-манна миинэ түһэн эстэр тыаһа иһиллэр. Күргүөмнээх артиллерийа сэриитэ суох буолан фронт лиинийэтигэр чуумпу диэххэ сөп.
Өр гыммата уолаттарыгар тиийэн кэллилэр. Туһунан көрсүһүү үөрүүтэ. Хантан таҥас булунабын дии сылдьыбыт, аҥаардас футболканнан хаалбыт киһини дьоно бэйэлэрин ордук таҥастарыттан биэрэннэр таҥыннаран кэбистилэр.
Баатыр, Бэргэн бронигым уонна каскам суох диэбитигэр, – Бронежилет, каска түүн булуохпут – диэтэ.
- Хантан булабыт,- диэн Бэргэн соһуйбутугар тувин омук харса суох уола Баатыр, миэхэ биир идиэйэ баар. Сарсыарда таптаабыт каскаҕын, брониккын талан ылыаҕыҥ, -диэн мүчүк гынна.
– Ханна эрэ чугас ыскылаат көрдүҥ дуу, эбэтэр бэйэбит байыастарбытыттан уораҕын дуу?
- Ыйытыма, сарсыардааҥа дылы кэтэс.
- Уонна тугу да саҥарбакка өҕүллэн,токур- бокур барар окуопа устун борук -сорукка хаҥас диэки бара турда уонна сотору хараҥаҕа сүтэн хаалла.
Баатыр туох кистэлэҥ санааны иһигэр тута сылдьарын туох билиэй.
Сайыҥҥы сылаас түүн. Ылы-чып хараҥа. Үөһээ халлааҥҥа ахсаана биллибэт элбэх сулус чыпчыҥныыр. Уу-чуумпу. Сэрии буолбатаҕын курдук түүн.
Бэргэн блиндаж мас нааратыгар таҥас тэлгэнэн утуйан хаалла. Сарсыарданнан бааһына уҥуор хохуоллар сытар лесополосаларын диэки кылгас-кылгастык аптамаат тыаһа таһырҕаан ылла.
Тепловизордаах постка кэтээн олорор уолаттар туох буолла диэн бааһына уҥуору көрө сатаатылар да туох да биллибэт. Кэлии барыы, наступление буолан эрэр быһыыта суохха дылы…
Эмискэ аттыларыгар хараҥаттан тыаһа суох Баатыры кытары Бадма баар буола түстүлэр. Улахан мүччүргэннээх сырыыны сылдьан кэлбиттэрэ сирэйдэригэр-харахтарыгар көстө сылдьар. Туттуу-хаптыы сыыдамсыйбыт, өрө көрбүт уолаттар Бэргэн блиндаһын диэки ааһа турдулар.
Бронежилет , каска, тутуурдаахтарын Бэргэҥҥэ аҕалан, саҥа уһуктан сытар киһи остуолугар уурдулар.
- Обещали достать, достали, вот они – диэн баран бэйэлэрин блиндажтарыгар утуйа бардылар.
- Хантан аҕаллыгыт?
- Хохлам гости ходили.
- Ясно.
Бу күн хохуоллар минометтара тохтоло суох ытта. Дрон бөҕөтө түүн киирэ сылдьыбыт дьону көрдөөн кумаар курдук көттө. Миинэ,граната халлаантан ардах курдук таммалаата.
Ити барыта ый анараа өттүгэр ааспыта. Күн ахсын дрон, миномет, артиллерия сэриитэ тохтообот. Хаһан да бүтүө суох курдук сыыллан күнтэн күн ааһан иһэр.
***
Бэргэн – Разведкаҕа ким барарын сэрэбиэйдэһэбит дуо?,- диэн взводнайдара барбытын кэннэ сис туттан өрө таҥнары хаамыталаан баран, остуол таһыгар тохтоон дьонун эргиччи көрөн турбалыы түһэн баран ыйытта.
Бары, – Сэрэбиэйдэһэн- диэн өрө көрө түстүлэр. Бэргэн остуолга кэлэн олордо, сиэбиттэн испиискэ хостоон ылан биэс маһы ылан иккини тосту тутта. Тосту тутуллубута көстүбэт курдук умса тутан уолаттарга талларардыы илиитин уунна.
- Икки тостубуту талбыттар разведкаҕа бараллар.
Хайдах, туох разведка буолуон тымтыктанан көрбүт суох. Толору сэптээх дьон сытар сирин көрө барыы утарыта түбэстиҥ да кыргыһыыта суох хаалбата биллэр. Утарыта көрсөн туран ытыалаһыыга икки өттүттэн ким эрэ куһаҕан буолара чуолкай.
- Первый я, – диэн башкир уола Булат биир маһы сулбу тардан ылла. Булатка тостубут түбэспитин көрдөрдө. Өссө үс маһы ыллылар. Бүтэһик, тостубут мас Бэргэҥҥэ хаалла. Разведкаҕа Бэргэни кытары Булат барар буоланнар сэмээр бэлэмнэнэн, хомунан бардылар.
Взводнайдарыгар тиийэн,- Разведкаҕа биһиги барабыт. Ханнык лесополосаҕа, ханнык өстөөх опорнай пуунун тиийэн көрөбүт – диэн ыйыталаһан тиийэн көрүөхтээх сирдэрин кординатын ыллылар.
– Булаттыын киэһэ борук-сорук буолуута, дрон арыый аҕыйыыр кэмигэр барыахпыт ити диэки баар кистэлэҥ опорниктары разведка барар диэн сэрэтиҥ, хараҥаҕа бэйэбит дьоммут ытыалаан кэбиһиэхтэрэ – диэн сэрэттэ. Киэһээҥи борукка, эбэтэр түүҥҥү хараҥаҕа соһуччу, киһи үөйбэтэҕэ-ахтыбатаҕа буолуон сөп.
Бултуу сылдьан итинник, туох да үчүгэйдик көстүбэт кэмигэр кыыл диэн ытыллыбыт дьон туһунан сурах иһиллээччи…
Иннибитигэр өстөөх эрэ баар диэн кэтээн, сэрэх сытар дьон эрдэттэн сэрэтии тиийбэтэҕинэ ыталлара буруй буолбатах.
“Пароль” диэн бэйэлэрэ уонна кинилэр ааһыахтаах сирдэригэр сытар кистэлэҥ опорниктар билиэхтээх тылларын “Бэргэн” диэн тылынан бигэргэттилэр.
Сэрии аата сэрии. Туох барыта чуолкайы ирдиир. Биир сыыһа туттуу бүтүн киһи олоҕо буолар.
Блиндажтарыгар тиийэн киэһэ уон чааска дылы, “Отбой” диэн сытан утуйа түһэн ыллылар. Утуйуохтара дуо, харахтарын сабан наара оронноругар сытар спальниктарыгар киирэн сылааска, арааһы, ааспыты, иннигэр бу буолуохтааҕы санаан, өйдөрүгэр ону араастаан оҥорон көрөн уустук, кутталлаах айаҥҥа барыах иннинээҕи дууһа уоскулаҥар киирэн таҕыстылар. Барыта этэҥҥэ буолуо, тыыннаах эргиллиэхпит дуо ? диэн санаа иккиэннэрин үүйэ тутар эрээри ону санаабат буола сатыыллар.
Айбыт Айыылар уонна Күн таҥара эрэ бу икки киһи иннилэригэр туох буолуон үөһэттэн көрөн турдахтара.
***
Суотабай төлөпүөнүн уон чааска уһугуннардын диэн холбоон сыппыта дырылыы түстэ. Барарга оҥостон сыппыт киһи ойон турда. Наараҕа бастаһан сыппыт Булат эмиэ турар тыаһа иһилиннэ. Төлөпүөнүн уотун холбоон бэлэмнээн сааһылыы уурбут таҥаһын ылан таҥынна, берцы бачыыҥкатын кэтэн үчүгэйдик быатын ыгыта тардан баанан бачыыҥкатын иһигэр уган кэбистэ. Бронежилетин кэтэн, түөһүгэр сылдьар сиэптэргэ аптамаатын маҕаһыыннарын бигээн көрдө. Разведкаҕа барар киһи быһыытынан туспа тыас иһиллээн өрүтэ ыстанан көрдө. Туох да тыас суох. Уолун диэки көрбүтэ эмиэ толору таҥнан өрүтэ ыстаҥалаан көрдө. Эмиэ атах тыаһыттан ураты тыас-уус суох. Сэрэххэ үрүһээккэ сухпай диэн ас уонна балтараа лиитэрэлээх роса иһитигэр уу куттан уктубуттара. Онтун ылан сүгэн кэбистэ. Көрдөҕүнэ уола эмиэ ылла. Разведчиктар өстөөх опорнай пунун баара суоҕа икки биэрэстэлээх сиргэ баран көрө охсон кэлиэхтээхтэр эрээри дьиҥэр төһө уһуоҥ биллибэт.
- Чэ, пошли – диэн Бэргэн бастакыннан ааны аһан тахсан барда. Икки кыанар дьон тыаһа суох кистэлэҥ опорнай пуун турар сиригэр кэллилэр. Бу постка солбуһан бэйэлэрэ да кэлэн турааччылар. Онон билэр сирдэрэ. Мантан салгыы ыраас бааһына. Нөҥүө лесополоса. Өстөөх онно баар буолуохтаах да көстүбэт буолбута хас да хоммут. Онуоха дылы сэттэ сүүс миэтэрэ. Аҕа дойду сэриитин саҕана сэбиэскэй уонна ниэмэс сэриитин ыккардыгар маннык сири нейтральнай полоса диэн ааттыыллара, билигин сиэрэй полоса диэн ааттанар. Нөҥүө ойуурга хохуол эмиэ биллибэт, чугуйбуттар, тахсан биэрбиттэр дуу, диэн Бэргэннээх Булат ону көрөн, билэн кэлиэхтээхтэр. Анараа бааһына кэтитэ эмиэ биэрэстэ аҥаара. Миинэ бу икки бааһынаҕа толору иитиллэн кэтээн сытар буолуохтаах. Ойуур иһигэр растяжка да элбэҕэ буолуо.
Баарыан Баатыры кытары Бадма ханан хохуолларга киирэн броник каска ылан тахсыбыттарын кэпсээбиттэрэ, хайдах барыахха сөбүн сүбэлээбиттэрэ онон бэйэлэригэр былаан оҥостубуттара. Бэйэлэрэ манна эрдэттэн ханан кыра да буоллар оҥхойдор, сир былларааттара баарын көрө сылдьыбыт буоланнар этэҥҥэ уҥуор ойуурга тиийэбит диэн эрэнэллэр. Арай ойуур уҥуоргу өттүн иккис лесополосаҕа дылы взводнайга киирэ сылдьаннар дрон ыыттаран камераҕа эрэ көрбүттэрэ. Ордалар бары разведкаҕа бараары өрө көрбүттэрин
Бэргэн, – Двое, значит двое. – Хаалыҥ уолаттар, сэрии билигин да хаһан бүтүө биллибэт. Өссө да сэриилэспэлиэххит. Булаты кытары түргэнник көрө охсон кэлиэхпит. Туох да буолуо суоҕа – диэн тохтолообута.
***
- Чэ, биһиги бардыбыт, посидели, покурили, хватит– диэн ойон турда. Хойуу лабаалаах мастар, талахтар быыстарынан бааһынаны туоруохтаах сирин диэки сып-сап, түргэн үлүгэрдик хаама күлүгүлдьүйэ турда. Кэнниттэн биир да хардыы хаалбакка Булат тэбис- тэҥҥэ хаамсан иһэр. Эдэр киһи диэтэххэ Башкир уола Булат куттанар диэни билбэт, сүрдээх тэтиэнэх, бэйэтин кыанар уол. Бэргэн бу нууччалыы сырдык хааннаах уолу көрөн астынар. Дьиҥнээх сэрии киһитэ. Спортсмен, булчут, эмиэ да сахалыы сиэр-туом диэбит курдук сиргэ-уокка, күҥҥэ-халлааҥҥа сүгүрүйэр. Бааһынаны туоруохпут диэн былааннаабыт Баатырдаах Бадма туораабыт, көрдөрбүт сирдэригэр кэллилэр. Булат, – Бэргэн, мин бастыам- диэн тоҥоноҕуттан тарта, киһитэ истибэккэ, – Тугуй?- диэн эргиллэр кэмигэр иннигэр киирдэ.
- Уолум бэйэтэ бастаары гынна,- диэн ааһан эрэр уолга суол биэрэн кыра ыллык суолга туора атыллаан аһарда.
Уолуттан биэс хаамыы хаалан аргыый тыаһа суох хааман иһэр. Тыаһа суох сыбдыйан иһэр Булат оҥхой сир кэллэҕинэ сытан тыын ылар.
Тула киһи кулгааҕа чуҥкунуур чуумпута.
Бу кутталлаах чуумпу киһи кутун-сүрүн баттыыр. Уол хараҥаны курдары көрөр тепловизор бинокулунан сотору-сотору тохтоон сөпкө баран иһэбин дуу диэн сирин уотун көрөр. Миинэ, растяжка да баар буолуо. Хас хардыыҥ барыта кутталлаах, ханнык баарар түгэн өлүү уотунан уһууран тахсыан сөп. Булат биир сиргэ тохтоон Бэргэни сэргэстэһэ сыт диэн илиитинэн ыйан көрдөрбүтэ хараҥаҕа көстөн ааста. Харах-кулгаах буолан тыҥаан иһэр дьон сайыҥҥы сылаас түүн көлөһүн тахсыбыттар.
Хойуутук үүммүт окко тиэрэ түһэн тыын ыла сытар уол чугаһаатыбыт диэн сибигинэй-дэ. Хараҥа халлааҥҥа сулус бөҕө быыһа суох бачыгыраабыт. Халлааҥҥа сулустары көрө сытар уолаттар кулгаатара чуҥкунуур чуумпутугар аһыыка от сиэн дуу, бэйэтэ бэйэтин аалан дуу кычыгыратар тыаһа сүрдээх улаханнык иһиллэр. Итинник буоллаҕына биһиги да хаамсарбыт өстөөххө ыраахтан иһиллэрэ буолуо диэн санаа элэс гынан ааһар. Кутталлаах сир, өстөөх сытар ойуура чугаһаан истэҕин ахсын кутуйах курдук кыра буолуоххун баҕарар санаа күүһүрэн иһэр. Тыын ылан сыппалаан баран, – Ладно, я пошел – диэн сибигинэйээт Булат ойон туран иннин диэки хардыылаата ону кытары утары аптамаат тыаһа таһыгырыы түстэ. Буулдьа тыаһа көп эккэ түһэр тыаһа барбах, күп гына иһиллэн ааста, уол сонно табыллан окко сууллар тыаһа иһилиннэ. Аптамаат уһуннук ытан субурутта. Элбэх буулдьа тыаһа сиртэн саҥа тураары өҥдөйөн эрэр Бэргэн үрдүнэн сыр-сыр гынан хойуутук үүммүт оту быһыта көтөн аастылар. Оо, билээттэр уолбун сиэтилэр, сукалар, – диэн санаа элэс гынан ааста. Ойон туран утары ытыалаан куһуйуох курдук санаан аптамаатын харбаан ылан затворун тардан талыр гыннаран баран бастаан уолу көрүөххэ диэн өйдөнөн ытыалаабакка аргыый, тыаһа суох сыыллан субу чугас охтубут уолугар чугаһаата. Умса түһэн сытар уолу тиэрэ тарта. Ханна табылынныҥ диэн сибигинэйэн ыйытта. Саҥа суох. Онон-манан туппаҕалаан сылаас илиитин булан тутта. Уола Бэргэн илиитин хам тутан баран,- Бэргэн, я погиб как воин – диэн сибигинэйэн баран хам тута сытар илиитин тутуута мөлтөөн- мөлтөөн ыытан кэбистэ. Хараҥаҕа илиитин иминэн булан мөлтөөн, дууһата бу орто дойдуттан арахсыбыт, хамсаабат буолбут уол хараҕын саба тутан кэбистэ. Сэриигэ кэлиэҕиттэн төһөлөөх өлүүнү-сүтүүнү көрбүтэ буолуой, кыраҕа кыһаллыбат, буолуохтааҕын курдук көрөн ааһар буолбут киһи бу аттыгар сыл аҥаара бииргэ сылдьыбыт уолун сүтэрэн дууһата ытыыр. Дьиҥнээх эр киһилии, хорсун ходуот, буойун майгылаах, башкирын уолун иэстэһэр баҕа санаа үүйэ тутта. – Бээ, сукалар. Сарсыарда буоллун, халлаан сырдаатаҕына көрүөхпүт -диэн иһигэр ботугураан баран уолун көннөрөн сытыарда. Уолун бронигын сэрэнэн устан сирэйин саба уурда. Тепловизор бинокулу көрдөөн хараҥаҕа онон-манан тарыһан көрдөөн чугас сытарын булан ылла. Уол тутан иһэн охторугар илиититтэн мүччү туппут.
Ити курдук Ордалартан биир уоллара, Башкир омук хорсун уола Булат өстөөх буулдьатыгар табыллан тыаһа-ууһа суох бу орто дойдуттан баран хаалла. Булат барахсан өлөн эрэбин диэн хаһыытыан сөбө буолуо, ону кэннигэр иһэр аҕа табаарыһа Бэргэни буулдьаҕа уган биэримээри сымыһаҕын быһа ытыран итинник чуумпутук бараахтаабыта буолуо.
***
Төһө да субу иэстэһэ ыстанар санаа түөһүгэр толору кыынньа сылдьыбытын иһин ыгым санаа сыыйа төлө баран уһун киэҥ толкуйга түһэн,- Сарсыарда халлаан сырдаатаҕына, туох барыта көстөр кэмигэр кыргыһыыга киирииһибин, дьэ онно көрүөхпүт – диэн быһаарынна. Бинокулунан кэтээн көрдөҕүнэ аҕыс киһи баар. Арааһа тепловизора суох буолан эбитэ дуу, тоһуурга сытан тыаһыргаан ыппыттар диэн быһаарда. Ол тыас хоту туһулаан ытыыга Булат табыллан охтубут. Тепловизордаахтара буоллар Бэргэни да бултаһыа этилэр. Халлаан сырдыыта ханан кыргыһыыга киирэрин быһаарынан баран сухпайыттан ылан аһаан сэниэ киллэриннэ. Күөх окко тиэрэ түһэн сытан арааһы бары санаата. Бу баҕар бүтэһик кыргыһыыта буолуо. Чэ, дьылҕа быһаарыа. Кэтэстэххэ хараҥа түүн уһунуон. Халлаан суһуктуйан барда. Сэрэнэн, миинэни, растяжканы көрүнэн үөмэн окуопаларга чугаһаата. Киһи суох буолуохтаах сиринэн окуопа иһигэр тыаһа суох ыстанан түстэ. Блиндажтара ол диэки баар этэ диэн үөмэн иһэн утары хааман иһэр биир хохуолу көрсө түһэн булду ытар курдук түҥнэри ытан кэбистэ. Төбөтүгэр аҕыстан биир баар диэн санаа элэс гынан ааста. Ити ытарын кытары блиндаж диэкиттэн аптамааттар тыастара баһыгырыы түстүлэр. Ол диэки граната кыыратта. Анарааттан эмиэ гранаталар кэлэн эстэн бардырҕастылар. Окуопа өҕүллэр сиригэр кэлэн блиндаж диэки өҥөс гынан дьон элэҥниирин ытыалаан субурутта. Дьон табыллан, өлөр хаһыылара иһиллэн ааста.
– Сукалар, бу баар өссө – диэн икки гранатаны кыыраталаата. Анарааттан эмиэ кэлэн сыыһа халты түһэн эһиннилэр. Итинник утарыта окуопа уҥуор маҥаар муннуктарыттан тутуһан туран ытыалаһыы, хаһыы-ыһыы, маатыры-куутуру бөҕө буолла. Өссө биир өстөөх өлөр хаһыыта иһилиннэ. Сотору уу – чуумпу буолла. Сэрэххэ эбии граната тамнаан баран туох да биллибэтэҕэр хохуоллар блиндажтарыгар сэрэнэн тиийдэ. Онно-манна хас да укроп өлүгэ сытар. Сорохтор куоппуттар. Блиндаж иһин өҥөйөн көрөн баран, – Сүөһүлэр куоппуттар, уолбун таһаарыахха – диэн Булатыгар төнүннэ. Рацияннан Ордаларыгар,- Лесополсаҕа киирбит сирим утарытынан кэлэн кэтэһиҥ. Булат двухсотай – диэтэ. Уолун сүгэн ойуур хаххалаах лесополоса диэки кэлбит сиринэн сүүрэр-хаамар ыккардынан ыстанна. Өй буллулар да хохуоллар дрон бөҕөтүн ыытан бу ылбыт сирин сэриилээн саҕалыахтара.
Таайбытын курдук өр буолбата опорнай пуун диэки бастакы миинэ түһэн эстэр тыаһа иһилиннэ. Бааһынаны туораан бэйэтин секреткэтигэр тиийэригэр кэннигэр өстөөх миномета, артиллерийата үлэлээн ырааппыта. Көлөһүн бөҕө буолбут, аҕылаабыт киһи уолун сүгэн сүүрэн иһэригэр утары тахсан уолаттара Булаттарын хабан ыллылар.
Сэрэнэ тутан окуопа иһигэр түһэрэн наһыылкаҕа сытыардылар. Бэргэн ыарахан киһини сүгэн кэлэн быстан, сүһүөҕэ хамнаан, аҕылыы-аҕылыы окуопа түгэҕэр сытан тыын ыла түстэ. Бытыылкалаах уу биэрэр илии көһүннэ. Аҕылыырын быыһыгар биир тыынынан түһэрэн кэбистэ.
Уҥуор лесополоса миинэ, синэрээт эстэриттэн бурҕайан олорор, мас-от үлтүрүтэ тэбиллэн көтөрө көстөр. Уоскуйан, тыын ылан баран уолаттарыгар – Сотору ытан бүтүөхтэрэ онтон штурм саҕаланыа, иккиһин ыла сатаабат курдук ыталлара тохтоотоҕуна киириэххэ наада, хос штурмнуур ыарахан буолуо- диэтэ. Соннук төрдүөн наһыылка түөрт өттүттэн ылан нөҥүө ойуур диэки бааһынаны туоруурдуу түһүнэн кэбистилэр. Манна да бытааран биэрии өлбүккэ тэҥнээх. Двухсотайдарын боппуруоһун быһааран баран хамандыырдарыгар,- Ытыы бүттэҕинэ опорнай пууҥҥа киирэбит, иккиһин ыла сатаан сэриилирбит сүтүктээх буолуо, имейте виду, мы там будем – диэн биллэрдилэр. Бэргэн Булата өлөн санаата оонньообутун сирэйиттэн-хараҕыттан көрөн Баатыр, – Бэргэн, под нарой бутылке росы самогончик лежит. Онтон иһэн уоскуй уонна сытан сынньан, биһиги билигин тэринэн барабыт.
Бэргэн наара анныттан төҥкөйөн түгэххэ кистии анньыллыбыт самогону таһаарда.
- Давайте мужики, брата помянем, посидим минутку.
- Дело говоришь.
Баатыр куруускалары хомуйан остуолга уурда, – Хорсун буойун, үчүгэй уол этэ. Дойдутугар этэҥҥэ тиийдин. Төрөөбүт дойдута сымнаҕас буоллун. Не чокаемся -диэтэ.
Ити кэннэ кэккэлэһэ туран охсуһуннарбакка биир тыынынан куруускалаах самогоннарын түһэрэн кэбистилэр. Үс уол, саха, бүрээт, тувин омук, сэрии чугас бырааттыы гыммыт уолаттара хас да күннээх сэриигэ толору бэлэмнэнэн, таҥнан, блиндажтан тахсаннар окуопа устун субуруһан, сүүрэр -хаамар ыккардынан бара турдулар.
Биир күн сытан тыын ылан, сынньана түстэ. Рэмбо диэн быраат оҥостубут сахатын уола, бүрээт уола Бадма, түвин уола Баатыр буоланнар кини икки хонуктааҕыта соҕотоҕун сэриилээн ылбыт өстөөҕүн опорнай пуунугар киирэн иккис күнүн кыргыһа сыталлар. Бырааттарга диэн Бэргэн санаата батарбакка көмөҕө тиийдэ…
Кини барбат буолар кыаҕа суоҕа. Суукканы быһа туох да алдьархайдаах кыргыһыы уолаттара барбыт сирдэригэр бара турар тыаһа иһиллэ турара…
Эмиэ тохтоло суох үөһэттэн-аллараттан сэрии, биэрбит сирин төптөрү ыла сатаан өстөөх устар күннээх тохтоло суох штурмҥа дьон бөҕөтө ыытар.
Бу кыргыһыыга биир хардыы чугуйбакка хорсун буойун уолаттар бары охтубуттара. Кинилэр бары, – “Дойдубутун биһигиттэн атын ким көмүскүөй!!!» диэн санаалаахтара.
Баҕар ити түгэннэртэн дрон камераҕа устан хаалларбыта баара буолуо, баҕар суруйааччы өйтөн айан суруйбута буолуо. Ааҕааччым, хорсун дьон бүтэһик кыргыһыыларын хараххар бэйэҥ оҥорон көр.
***
Бэргэн суол төрдүгэр чөкөтүк олорон бииргэ аһаабыт үөлээннээхтэрэ эмиэ сэриигэ барбыттара. Иэдээннээх кыргыһыыларга да кинилэр киирбиттэрэ. Дьиэ таһыгар сылдьан тиэргэн аайы баар саха дьоно этилэр. Кыргыс толоонугар тиийэн кинилэри кэпсээҥҥэ киирэр улуу сэрииһиттэр буолан тахсыахтара диэн ким да санаабатаҕа, саныыр да кыаҕа суоҕа. Тоҕо диэтэххэ тыа боростойтон боростой дьоно этилэр.
Оттон кинилэр бириэмэтигэр түбэһэн хотойдор хотойдоро, бүтүн Арассыыйаҕа биллэр саха улуу буойуттара буолан тахсыбыттара.
Салгыы ол дьон туһунан кэпсиэххэ.
Угледар хас биир дьиэтин ахсын сүрдээх күүстээх кыргыһыылар бараллар. Украинаҕа чох биэрэр сир буолан тыһыынча тоҕус сүүс алта уон түөрт сыллаахха Угледар диэн ааттаммыт куоракка үс сыл барбыт сэрии түмүгэр биир да бүтүн дьиэ хаалбатах. Уон аҕыс тыһыынча нэһилиэнньэлээҕэ сэрииттэн куотан тарбахха баттанар киһи хаалбыт сирэ. Украина уон сылы быһа сэриигэ бэлэмнээн Угледары кириэппэс оҥорбута. Сир аннынан сылдьар бетон холбоһуктар баар буолан туох да сэриитэ киирэн ылбат бөҕөргөтүнүүлээх куорат буолбута. Биһиги сэриилэрбит утары кимэн туһа суох диэн куораты эргийэ сытар чугастааҕы дэриэбинэлэри ылбыттара. Укроптарга сэрии сэбэ, ас-үөл киирбэт гына эргийбиттэрэ уонна түмүктүүр, куораты бүтүннүү ылар штурмҥа туруммуттара. Ол штурмҥа суоппар Дирбиэн эмиэ баар. Штурмовик буолан штурмтан штурмҥа сылдьар уопуттаах, кэннинэн чугуйар диэни билбэт киһиннэн биллэн убаастабылга сылдьар киһи.
Дьиҥ иһигэр киирдэххэ Дирбиэн да куттанара буолуо, арай кутталы тыыннаах буолар туһугар охсуһар кытаанах өй -санаа күүһүнэн хам тутан сырыттаҕа. Хайдахтаах да хорсун дьон,- «Өлөртөн акаары эрэ киһи куттаммат” диэн этээччилэр. Кумаар, сахсырҕа кытары саба охсоору гыннахха куотар.
***
Штурмҥа бэһис армия сылдьар буолан саха уолаттара элбэхтэр. Куорат ортотугар хас биир дьиэ, хос, подвал ахсын кырыктаах кыргыһыыларга утарыта көрсө түһэн аҕыйах хаамыылаах сиртэн тутуһан туран ытыалаһыы, гранатаннан сабыта тамнаһыы ханна барыай. Онно уолуйбат, сыыһа туттубат дьороҕой туттуулаах эрэ тыыннаах хаалан иһэр айылгылаах. Сарсыардаттан оннук силиктэһэн биир улахан дьиэни ылан сынньана, тыын ылаары тохтоон олордохторуна хоско штурмовиктар хамандыырдара
киирэн кэллэ.
- Дирбэнт, тур. Иннибитигэр турар улахан башняҕа разведкаҕа барыахха наада.
Икки группаны ыыппытым тиийбэтилэр. Башняҕа хайдах тиийэри көрөн суолун бэйэҥ көрөн быһаарынаар. Бу Янныын барыҥ. Группа салайааччыта эн. Тугу көрбүккүтүн, балаһыанньаны рацияннан дакытааттыы тураҕын – диэн көрдөһөр,
дьаһайар ыккардынан хамаанда биэрдэ. Дирбиэн бэйэтэ аҕыйах саҥалаах киһи тугу да хардарбакка туран аа-дьуо хомунан барбытыттан эрэ хамандыыра киһим иһиттэ, баран эрэр диэн тута өйдөөтө.
- Кырдьаҕас турбут буолла да боппуруоһу быһаарыа – диэн эрэх -турах саныыгын. Оҕонньор хамсаныыта куруук аа-дьуо, бытаан курдук ол эрээри оҥорбута, тиийбитэ, ыта охсубута эбэтэр граната кыыраппыта эдэрдэртэн хайаан да сөкүүндэннэн да буолтун иһин түргэн буолар. Куттала суох сири өйдөөн таба көрө охсоро эмиэ туһунан мындыр өй, түргэн суот буолар. Ол мээнэ киһиэхэ бэриллибэтэх таҥара бэлэҕэ. Хамандыыра ону барытын бииргэ сылдьыһан өйдөөн көрөн ыксаата да быыс-хайаҕас булуо диэн тута кини диэки көрө түһэр, санаан кэлэр идэлээх. – Дед Дирбент, тут такое дело – диэн буолар.
Дирбиэн ол штурмовиктар кыайан тиийбэтэх башняларыгар ханан тиийиэххэ сөбүн бу дьиэни сэриилии сылдьан өйдөөн көрөн аһарбыта. Сүүстэн тахса миэтэрэ үрдүктээх шахта дьиэтин үрдүгэр сытан өстөөх бүлүмүөт, аптамаат, гранатомет уотунан кыратык быган да биэрбит дьону сабыта тибиирдэ сыталларын көрө, истэ сылдьар. Икки кэккэлэһэ турар башнялар өтөр кыайан ылыллыбат кириэппэс буолан тураллар. Дирбиэн,- Ити башнялары утары киирэн ыла сатаан уолаттарбыт бөҕө охтоллоро буолуо – диэн сүрэҕэ ытырыктата санаабыта.
Баарыан, сарсыарда эрдэ штурм саҕаланыан иннинэ биир уол ыраахтан көрөн олорон,- Ити башняны ыллахпытына улууһум былааҕын үөһээ таһааран ыйаан тэлимнэтиэм уонна кыайдыбыт диэн өрөгөй ырыатын ыллыахпыт – диэн үрүһээгэр укта сылдьар былааҕын көрдөрөн аһарбыта. Башня үрдүк сиргэ турар уонна бэйэтэ да үрдүк буолан хас да биэрэстэ сиртэн бу турар курдук көстөр этэ. Ол биир дойдулааҕа барахсан этэҥҥэ эбитэ. Хантан эрэ башняларга хайдах киирэри көрө сыттаҕа диэн санаан аһарда.
***
Аа-дьуо сэриитин сэбин хомунна. Ол кэннэ онтон – мантан бөх булан кыра уот
оттон табаах эмти тутан уотугар ас бэристэ уонна иннэ-кэннэ биллибэт кутталлаах дьыалаҕа бараары туран Дирбиэн, Айбыт Айыылартан, Күн Таҥараттан – Эрэйдээх эмээххин уолаттарын арчылаа, араҥаччылаа, кунай хотуурдаах өлүү эмээххинин тэйиччиннэн сырытыннар- диэн үҥэн-сүктэн көрдөстө.
Ол кэннэ кэннигэр кэтэһэн турар уолугар эргиллэн,-Чэ барыах – диэн этэн баран аргыый дьиэ аанын аһан тахсан барда.
Тиийиэхтээх сирдэрэ ырааҕа суох. Тахсыбыт дьиэлэриттэн биэс этээстээх дьиэ кэннигэр түһүөхтээхтэр, онуоха дылы балтараа сүүс миэтэрэ курдары ытылла турар аһаҕас сир. Дьиэ муннугар тиийэн башняны көрөн туран уолугар, – Баарыан уолаттар башня хаҥас өттүнэн киирэ сатаабыттара. Башня кэнниттэн киирэ сатаатахпытына анараа өттүгэр бэлэм, бөҕөргөтүнэн сытар өстөөх көрөр сиригэр тахсан биэрэбит. Сыыһа туттубаттар. Сонно охтороллор. Онон бу бэтэрээ өттүнэн, уҥа кытыытын көрөн тиийиэхтээхпит. Хайаан да уҥа өттүнэн боруобалыахха. Ол производственнай сыах дьиэтиттэн башня чугас курдук. Сыыһа туттаран башняҕа тиийиэхпитин сөп.
***
Биэс этээстээх дьиэ күлүгэр хаххаланан производственнай сыах улахан тутуутугар тиийдилэр. Мантан түннүк кытыытыгар саһан туран эмиэ туһунан суоттаныы саҕаланна.
Сүүрэргэ сыах уонна башня ыккардыгар ыһыллыбыт бөх мэһэйдиэ, бөх суоҕа буоллар, биир тыынынан башняҕа баар буолуо эбиппит. Хас сөкүүндэннэн тиийиэххэ сөбүй? Сүүһү- сүүрбэ, баара суоҕа сүүрбэ сөкүүндэ. Анараа өттүн кэтээн сытар дьон бу өттүгэр бириэмэ булан кэлэн, бүлүмүөттэрин эргитэн дуу ытыа суохтарын сөп. Биир биир бардахпытына иккис киһи туоруурун кэтээн ытыахтара. Иккиэн аҕыйахтыы миэтэрэ буолан бииргэ ыстанар эбиппит диэн Дирбиэн туоруур сирин көрөн туран суоттанна. Кэннигэр кини туох быһаарыныы ыларын кэтэһэн турар уолугар,- Ян, бииргэ ыстанар эбиппит. Кэннибиттэн хаалбакка сүүрэҕин. Уола саҥата суох кэҕис гынна.
Аһаҕас түннүгүнэн ыстанарга бэлэм туран,- Бэлэмнэн, – эргиллэн уолун көрдө. Халлаан бу кинилэр мүччүргэннээх сырыыга бүтэһик ойууларын кэтээбит курдук уу-чуумпу. Аһаҕас, оҥойон турар түннүктэринэн, ааннарынан салгын оонньуон сөп этэ да туох барыта тохтообукка дылы. Арай сүрэх тэбэр тыаһа уонна долгуйууттан чэчэгэйгэ хаан баттааһыныттан тыҥаабыт тымыр тыаһа мэктиэтигэр «Тиҥ-тиҥ” гынан тэбиэлиирэ иһиллэргэ дылы.
Ян уол ыстанаары бэлэмнэммит. Сирэйэ -хараҕа тыҥаабыт. Тыҥаабакка, баҕар бу кинилэргэ бүтэһик ыстаныылара буолуо. Дирбиэн туораттан көрүүгэ холку курдук да иһигэр киирдэххэ эмиэ тыҥаан аҕай турар.
Үөһэ тыынан түөһүгэр салгын толору эҕирийдэ, – Һуу, -диэн түөһүгэр толору киирбит салгыны уһууран кэбистэ уонна иннин диэки ыстанна. Саастаах киһи муҥунан сүүрэн иһэр да сир өппөт, көлөһүн бөҕө сүүһүттэн сүүрэн икки хараҕар түһэн хараҕа аһыйар.
- Броникпын, каскабын устубут буоллар арыый түргэтиэм этэ- диэн санаа элэс гынан ааста. Ол гынан баран онтукайа суох эмиэ сатаммат. Ханнык эмэ түгэҥҥэ тыын көмүскэлэ кинилэр буоллаҕа. Сүүс бырыһыан да буолбатар хас эрэ бырыһыаны хаххалаан сылдьаллар. Быыһаабыттара элбэх.
Бу сүүрэн маҕыйан истэҕинэ эдэр уол ыһылла сытар шлакоблоктары үрдүлэринэн ойуолаан, ойоҕолоон, ситэн ааста…
Аҕыйах сөкүүндэ. Биир-икки-үс, Һуу, ытыахтарын сөп сири аастым, уол башня муннугар тиийбит. Кутталлаах сири туораатыбыт…
Таҥара баар эбит…
Көлөһүн тохтоло суох сүүрэр. Аҕылаан түөһэ эппэҥнэс. Башня муннугар кэлэн сыста түстэ… Тохтуохха. Уоскуйан тыын ыла түһүөххэ. Билигин итиэннэ биһигини үөһэттэн көрбөттөр. Дрон эрэ түбэһэ кэлэн көрбөтөр уонна туора турар тутууларга эрэ хохуоллар суох буоллаллар…
Башня нөҥүө өттүнэн кэккэлэһэ ааһар уулуссаларга аптамаат тыаһа элбэх, күүһүрэ-күүһүрэ намырыыр. Кыргыһыы ол диэки күүскэ бара турара биллэр. Онтуҥ дьиҥэр субу чугас, аҕыйах сүүс миэтэрэ сир.
Уолаттар, Шрамнаах, Метистээх ол диэки сылдьар буолуохтаахтар. Этэҥҥэ инилэр…
Үөһэттэн укроптар ытыалаабатылар ол аата бу ыраас сири туораабыппытын өйдөөн көрбөккө хааллылар. Хата улахан аан, аорота аһаҕас эбит…
Ворота икки ааныттан биирэ сэгэйэн, иккиһэ синэрээт түһэн, аҥаара тоҕу ытыллан нэлэйэн турар.
Үөһэттэн дронунан кинилэр хас хамсаныыларын, тулаларыгар туох буола турарын кэтээн көрө олорор штурмовиктар бэйэлэрин хамандыырдара рацияҕа,- Дирбент, барыта этэҥҥэ, тула чуумпу, эһигини өйдөөн көрбөтүлэр, салгыы барабыт -диэтэ.
Башня үрдүгэр тохтоло суох улахан халыыбырдаах бүлүмүөт ытан күпсүйэр. Биһиги дьоммут башняҕа кэлбит разведчиктарыттан аралдьытан штурмнаары гынар курдук элэҥнииллэрин ыталлар быһыылаах. Аптамааттар да тыастара тохтообот.
Аһаҕас ааҥҥа чугаһаан тыас-уус иһиллээн тура түстэ. Туох да биллибэт, иһин өҥөйөн көрдө уонна аптамаатын бэлэм тутан аһара киэҥэ суох тутуу иһигэр киирэн кэллэ. Аптамаат киирэн кэлбит киһини уот уһуура көрсүбэтэ. Өстөөх хата манан киириэхтэрэ диэн өйдөөбөтөх. Аһаҕас сиринэн кими да аһарбаппыт диэн манна диэн күүппэтэхтэрэ дуу. Уоту мүччү түһэн кэлбит дьоҥҥо таҥара иккис төгүлүн бэлэх уунна.
Кэнниттэн уола киирдэ. Хос муннугар элбэх дьааһык сааһылана ууруллубута көстөр.
Чугаһаан көрбүтэ танка миинэлэрэ сааһыламмыттар.
Бу миинэлэри дэлби тэптэрбит киһи башня үөһэ сытар өстөөхтүүн бүтүннүү сууллуо эбит. Хайдах эһиэххэ сөбө буолла.
Тута рацияннан хамандыырыгар,- Здесь много противотанковых мин. Может взорвать его, – диэн ыйытта.
- Подумаем, давай обратно.
Киирэ сылдьыбыттарын биллэримээри тугу да тыыппакка хайдах кэлбиттэрэй да соннук тахсан кэлбит суолларынан төптөрү ыстаннылар.
Тула тохтоло суох кыргыһыы бара турар. Арай бу күрүлүүр күнүс баран кэлиилэригэр кинилэри дьиктитик саамай кутталлаах,аһаас сиргэ бултаспатылар, халлааҥҥа кумаар курдук көтөр дрон да биллибэтэ. Үһүс, олохсуйбут дьиэлэригэр киирэн кэлбиттэрэ хамандыырдара түргэнник эргиллэн кэллигит диэн соһуйа көрүстэ.
- Үчүгэй солуннар, хос толору миинэ. Эстибит да башня сууллар!
Ян,- түргэнник, хохол өйдөнө илигинэ. Хоско киирэр аан аһаҕас эрдэҕинэ. Хатаан кэбиһиэхтэрэ эбэтэр кэтэбил туруоруохтара – диэн эбэн, санаатын эттэ.
Хамандыыр салгыы үөһэ хамандыырга дакылааттаата. Анараа өттүгэр,- Сотору пластид ыытыахпыт, онтуҥ шнура биэс мүнүүтэннэн эстэр. Башняттан төһө кыалларынан ыраах куотаарыҥ.
Пластид түүн кэлбитэ. Дирбиэн хамандыырынаан баран башняны ол күн дэлби тэлби тэптэрбиттэрэ үрдүгэр сытар хохуол сэриитин илдьэ бүтүннүү урусхал буолан сууллубута.
Иккис башняҕа улуустарын былааҕын биһиги кыайдыбыт диэн ыйаабыттара Россия, Саха былааҕын кэккэлэһэ тэлибирии турбута…
Саха хотойдоро салгыы сэриилэһэн бара турбуттара.
