Саллаат аҕата сэһэнтэн быһа тардан

СВО. Бу сэрии Аҕа дойду сэриитин курдук Саха сирин хас биир дьиэтигэр киирдэ. Оҕолорбут, бырааттарбыт, доҕотторбут, билэр дьоммут
сэриигэ бардылар. Сорохтор кыргыһыы толоонугар оҕуннулар, сорох сураҕа суох сүттэ. Курус санаа, хомолто эдэр дьон суох буолбуттарыттан хас биирбит сүрэҕин хам тутар.
Бүгүҥҥү туругунан уонча тыһыынча киһи билигин Саха сириттэн сылдьар . Сэрии бүтэн, сотору бары этэҥҥэ кыайыыннан эргиллэн кэлэллэрэ буоллар диэн күүтэ саныыбыт.

Попов Валерий Николаевич-Тунгус уонна да атыттар сэһэргииллэриттэн Александров Иван Парфеньевич суруйуута
Саллаат аҕата : [сэһэн) Иван Александров. – Дьокуускай: СМИК-Мастер. Полиграфия, 2024. – 192 c.
Агентство CIP НБР Саха

УДК 821.512.157-32
        ББК 84(2=634.1)6-44

Дойду көмүскэлигэр диэн саа-саадах тутан туруммут эр дьоммутугар, уолаттарбытыгар махтанабыт уонна эрэнэ күүтэбит.

Попов Валерий Николаевич сэһэниттэн
Александров Иван Парфеньевич суруйуута
“Саллаат аҕата” сэһэн. үһүс кинигэ.
Бу кинигэҕэ Валерий Попов, Аркадий Лебедев, Леонид Фокин, араас хайысханнан сылдьар атын да хорсун саха сэрииһиттэрэ сэһэҥҥэ киирдилэр.

На обложка хаартыскатыгар эдэркээн, Малыш диэн позывнойдаах Нам Аппаанытын буойуна..
.

• Оҕобут, бырааппыт, убайбыт,..

Доҕорбут, атаспыт, боотурбут!
Олохпут оҥкула түөрэҥнээн,
Дойдугун көмүскүү туруннуҥ,
Олоҥхо дойдутун аатыттан,
Дуулаҕа кэттэҕиҥ эр бэрдэ.

Алааһыҥ, үрэҕиҥ үрдүгэр,
Хатыҥнаах чараҥыҥ кэтэһэр.
Алардар, сыһыылар, аар тайҕаҥ,
Харысхал алгыһын ыыталлар…
Алгыстаах сахалыы санаабыт,
Харыстыы, хаххалыы сырыттын.

Эрэнэр эркиммит эр бэрдэ,
Күөн туттар киһибит эн эрэ.
Эрчимнээх эн илииҥ күүһүгэр,
Куттаммат эн хоодуот сүрэххэр.
Эн эрэ аҕалыаҥ эйэни,
Көҥүлү, үөрүүнү-көтүүнү.

Күүтэбит эн кыайыы көтөллөөх,
Эргиллэн кэлэргин эрэнэ…
Күүтэбит эн сырдык мичээрдээх,
Эрэллээх доҕоргун кууһаргын…
Күүтэбит төрөппүт оҕоҕун,
Эрчимнээх илиигэр ыларгын.

Илдьиппит тиийиэҕэ илиискэ,
Ааҕыаххыт алгыстаах тылбытын.
Ийэ сир алгыһын сиккиэр тыал,
Аргыыйдык илинтэн илгийиэ…
Истиҥник, сылаастык хам кууһуо,
Алааскыт мүөт сытын дыргыла…
Айаанньа Уус.

…Сылы быһа блиндаж дьиэлэнэн олохсуйбут дьон блиндажтарыгар киирэн улахан харысхаллаах сиргэ киирбит саҕа сананан уоскуйдулар. Биир босхо наара баарыгар Валерий тиэрэ түһэн сытынан кэбистэ. Киирбит уолаттар да кыараҕас сиргэ хаамса сатаабатылар оннуларын булунан сыттылар.
Валерий, блиндаж төкүнүк, сиэрдийэ маһынан кэккэлии ууран оҥоһуллубут үрүтүн көрө сытар. Ким да саҥарбат. Уу чуумпу. Бары да чуумпуга, араас санааҕа киирэн кый ыраах көттөхтөрө. Тугу саныылларын туох билиэй. Сорох дойдутугар, дьонноругар тиийэ сытара буолуо, сорох олоҕун инники суолун, хайдах оҥостуон былааннанара буолуо…
Арай онно-манна ыраах дөрүн-дөрүн бууска ытан, “Лүҥ” гыннарар тыаһа иһиллэр. Өтөр буолан ыппыт синэрээтэ баран эстэр тыаһа сир бүтэй ыраах хантан эрэ иһиллэн ааһар. Биһиги дьоммут ыппыттарын, хохуол ыппытын быһа холоон синэрээт түспүт тыаһын хайысхатыттан сэрэйэллэр эрэ.
“Бэйэм сирбэр киэһэлик, борук-сорук буолуута, миинэ, дрон куттала намыраатаҕына барыам,” – диэн ыксаабакка, наараҕа тиэрэ түһэн сытар Валерий төбөтүгэр араас санаа элэҥниир.
Киһи барахсан үйэтин, тыыннаҕын тухары санаа аргыстаах, санаа кулута…
Бу Мохсоҕоллоох зонатыттан кэлбит уолаттар ортолоругар чечен, афган сэриитигэр сылдьыбыт дьоннор бааллар эбит.
Барахсаттар дууһаларыттан ол сэриилэр дуорааннара тахсан биэрбэккэ аһыы-сии сылдьаннар онно-манна түбэһитэлээн хаайыы дойдуланаахтаатахтара…
Бу, билиҥҥи, үһүс сылын бара турар сэрии дуораана уолаттар сэрии бүтэн дойдуларыгар эргиллиннэхтэринэ дууһаларыттан төһө өр буолан тахсаахтыыра буолла… Реабилитация диэн сэрии иэдээнин ааспыт дьон дууһаларыгар охсуутун таһаарар көмө баар дииллэр да, үлүгэр өлүүнү-сүтүүнү, араанньы буолууну, араас эрэйи, муҥу көрөн ааспыт дьонтон кыһыл тылынан саҥаран таһаара охсор ыарахан буолуохтаах…
Афган, Чечен сэриитигэр сылдьан кэлбит уолаттартан, үгүстэриттэн сэрии тыына тахсан биэрбэккэ арыгыһыт да буолбут элбэх этэ. Тоҕо арыгыны иһэллэрин дэриэбинэҕэ ким да билэ көрө сатаабакка кинилэри көннөрү иһээччи эрэ дьон курдук көрөөччүлэр, сыаналааччылар. Ким да кинилэр дууһаларын иһин өҥөйөн көрбөт буоллаҕа. Иҥэн тоҥон бэйэлэриттэн, – Тоҕо тохтообокко иһэҕиний бу – диэн ыйыппыт да баара биллибэт.

Афган сэриитин кыттыылааҕа Валентин Кириллин.

Биирдэ, биир сиргэ ыһыахтыыр сир тута сылдьан табаарыһа, Ньурба Чуукаарын уола Кириллин Валентинныын кэпсэтэ олороллор. Остуолга биир иһит буокка турар. Валентин онтон сэмээр кутта-кутта иһэр.
( Ити Россия аатырбыт боксера Костя Цзю саха сиригэр кэлэ сылдьыбыт кэмэ).
Валентин бытаан саҥалаах да буоллар кэпсээннээх киһи бу аһыы олорон кэпсээнэ аһыллан олорор.

• Костя Цзюну кытары Свердловскай куоракка биир коско олорон үөрэммиппит. Миигин Афгантан кэлбит буоламмын тутуу үөрэҕэр тута ылбыттара.
  Үс ньурба буолан биир хоско олоробут. Хоспутугар төрдүс киһиннэн биир оҕону киллэрдилэр. Спортивнай таҥастааҕын иһин:
• Спортсмеҥҥын дуо? – диэн буолла.
• Спортсмеммын – диир.
• Тугунан дьарыктанаҕын?
• Боксербун.
  Дьэ дии, ньурбалар бары боксердарбыт буоллаҕа. Уолбутун эрчий да эрчий. Киэһэ ахсын лапа оҕустаран ударга үөрэтэбит. Биирдэ мастеркатын ылан кэттэ. Кэннигэр СССР диэн улахан суруктаах эбит. Дьэ онно биирдэ ыйытан биллибит, киэһэ ахсын боксаҕа эрчийэ сылдьар уолбут эдэр ыччакка СССР сборнайын боксаҕа чилиэнэ эбитин.
  Кэпсэтэ олорор киһитэ Валентин “Афган” диэн тылы кыбытан аһарбытын өйдөөн, Валерий, – Афгаҥҥа сэриигэ сылдьыбытыҥ дуо? – диэн ыйытта.
• Балтараа сыл сылдьыбытым. Учебка кэннэ, Читаттан командировкаҕа бараҕыт диэн сөмөлүөтүнэн көтүттүлэр. Ханна да барарбытын эппэттэр. Дьэ оннук биир күн Кабул куоракка тиийэн хааллыбыт. Саҥа кэлбит молодойдары, биһигини стройдаттылар. Биир азиат апыһыар, майор, строй устун хаамыталыы сылдьан мин иннибэр кэлэн тохтоото, эмискэ, – Сахаҕын дуо? – диэн сахалыы ыйытта.
• Сахабын – диэбиппэр, – Зря приехал, манна сэрии буола турар – диэн сөбүлээбэтэхтии саҥаран баран ааһа турда. Дьэ оннук Афгаҥҥа тиийэн саха хамандыырдаах батальоҥҥа түбэстим.
  Биирдэ эмэ да буоллар,- Бу иннигитигэр турар дэриэбинэни ылаҕыт- диэн хамаанда кэлэр. Сэрииннэн киириэхпит иннинээҕи күн долгуйан ким да утуйбат. Бары тура хаамса сылдьабыт. Сэрииттэн, өлөртөн куттаммат диэн арааһа акаары киһи эрэ баара буолуо. Сарсыарда артиллерийскай ытыалааһын буолар, онтон аптамаатынан ыта-ыта киирии саҕаланар. Ытыалаһан бардыҥ, аптамаатыҥ үлэлээн барда да туох барыта умнуллар, түүнү быһа куттаммытыҥ сүтэн хаалар. Иннигэр хамныыры бары ыта-ыта инниҥ диэки түһүнүү. Дэриэбинэ дьиэлэригэр аанынан, түннүгүнэн граната быраҕа-быраҕа ааһан иһэбит. Дэриэбинэни ылан баран төннөн кэлэн дьиэлэри өҥөйтөлөөн көрдөххө оҕо-дьахтар, кырдьаҕас да дьон өлө сытар буолар. Ол буруйа суох өлбүт эйэлээх дьон, оҕолор, дьахталлар, кырдьаҕас дьон киһи дууһатыгар хаалан хаалаллар эбит. Түүн түүлгэр киирэн утуппаттар. Барахсаттары аһынан да хайыаххыный?
  Аанынан, түннүгүнэн, дьиэҕэ киирбэккэ гранатаннан тамнаан иһиҥ – диэн дьаһал бастакы кэмнэргэ ааны аһан, өҥөйөн көрөөччү буолан хас да уол өлбүтүттэн тахсыбыта. Оҕолор, оҕонньоттор ааҥҥа манаан олорон биһиги уолаттарбытын ытыалаан кэбиспиттэрэ.
  Афгантан кэлэн баран оннук түүллэр сордоон утуппат буоллахтарына арыгы эрэ истэхпинэ утуйар буолабын, сороҕор онтуҥ хас да күн ааспыт буолар.
  Итинник кэпсээни истэ олорон Валерий өйдөөн көрбүтэ Нам Хомустааҕын уола Ньургун Новгородов ааҥҥа кэпсэтиини истэн турар эбит. Ньургун чечня сэриитигэр балтараа сыл сылдьан кэлбитэ. Эмиэ аһыы аһы испэлиир уол.
• Ньургун ити иһиттэн куттан ис уонна чечен сэриитин кэпсээ, туох атыннаах этэй? – диэн Валерий эппитигэр.
• Испэппин. Сэрии ханна да барыта биир. Валентин кэпсээбититтэн чечен сэриитэ атына суоҕа – диэн баран уол куотан, үлэлии элэс гынан хаалбыта.
  Ньургун тоҕо остуолга турар иһиттэн куттан испэтэҕиттэн Валерий онно дьиктиргии санаабыта.
  Ити Валентин кэпсээнигэр, ол чечен сэриитин кэмин санатан уол дууһатын иһигэр илдьэ сылдьар туох эрэ кистэлэҥин таарыйтарбыта дуу?- диэн билигин кэлэн саныыр.
  Ньургун барахсан,- Дойдубун көмүскүү барабын – диэн военкомакка хаста да кэлэн көрдөһөн бу украинаҕа кэлбитэ. 2023 сылга россия геройа буолбут Дмитрий Егоровтуун биир кыргыһыыга, аттыгар сылдьан охтубута.
  Ол охтуон иннинээҕи күн бүлүмүөтүнэн ытыалаһыы бөҕөтө буола сылдьан, сэрии ортотугар телефон камератыгар устан, «Живы будем, не помрем”, диэн күлэн-үөрэн, кэпсээн бөҕөтө буолан ыыппыта батсаапка кэлбитэ.
  Ньургун биирдэ да чечен сэриитин кимиэхэ да кэпсээбэтэҕэ. Хас да мэтээллээх снайпер уол бастакы чечен сэриитигэр, уот ортотугар сырыы бөҕөтүн сырыттаҕа. Дьиҥнээх саха дьоруойа, мохсоҕол этэ, Ньургун Новгородов.

Дьиҥэр ыллахха чечен сэриитин кэпсээбит биир да кыттыылаах сахаҕа суох. Уон аҕыстаах, тоҕустаах оҕолорбут ол суостаах сэриигэ кыттыбыттара. Өлбүт-сүппүт да баара. Ол сэрии саха суруйааччыларынан суруллубакка хаалбыта.
Арай биирдэ, биир дойдулааҕа, эмиэ арыгы атастаммыт, ким да сэҥээрбэт буолбут киһитэ Сылаабык Валерийга алҕас кэпсээн турар. Ону да уолу кыратык аһатан баран тылын өһүлэн алҕас кэпсэтиннэрбитэ.
Дьон кэпсээ диэтэҕинэ хайдах да балаһыанньаҕа кэпсэтиини чечняттан халбарытар бэйэтэ дьэ биирдэ аһыллыбыта.
Ол кэпсээни кэпсээн гынан кэпсээтэххэ маннык.

Сылаабык

Сылаабык уҥуоҕа кыратынан уонна ыйааһына да тиийбэккэ армияҕа барымаары ыксыы сылдьар. Ыйааһыммыт баара суоҕа түөрт уон алта киилэ, үрдүкпүт диэн балтараа миэтэрэни кыайар кыайбат. Таҥаһын уһулла да ойоҕосторун уҥуоҕа адаарыһа түһэр. Туораттан омос көрүүгэ киһи да бөҕөтө. Бу дьүһүннээх киһини ким армияҕа ылан эрэйи көрүөй диэбит курдук уол. Ити да буоллар уол сытыыта, кыанара сүрдээх, эрбэх үрдүгэр сэттэтэ эргийэр эр бэрдэ. Биир уол сүбэтинэн икки лиитирдээх кока куоланы ыйааһыҥҥа киирэригэр иһэн киирбитэ мүччү-хаччы түөрт уон аҕыс киилэни үктээтэ.
Уҥуоҕунан балтараа миэтэрэни кыайыа суох эбит, ону атаҕын төбөтүгэр өгдөс гынан үрдүгэ арыычча хабыста. Дьэ уонна уол баҕалаах армиятыгар бара турда. Ити 2000 сыл, Чечен иккис сэриитэ саҕаламмыт сыла этэ.

• Бу таас дьиэни боевиктартан ыраастыыгыт- диэн бирикээһи толорон биир квартираттан иккис квартираҕа, биир хостон иккис хоско көһөн, аа-дьуо этээстэн этээскэ тахсан иһэллэр. Бакаа барыта уу чуумпу, биир да саа тыаһыы илик.
  Тыаһа суох аһаҕас аанынан биир хоско киирэн кэлбитэ биэс адаарыспыт бөдөҥ, бүтүннүү бытык буолбут, байыаннай спецтаҥастаах, саа-сэп бөҕөтүн иилиммит, калаштарын бэлэм тутан турар боевиктар түннүгү уонна кини киирэн кэлбит аанын кэтээн тураллар эбит. Көрдөхтөрүнэ быыкаа, хаҥас илиитигэр бэстилиэт тутуурдаах, уҥа санныгар бэйэтинээҕэр уһун, оптикалаах СВТ харабыыннаах, хараҥа хоско бэйэтэ хара уол, күлүк курдук субу иннилэригэр тыаһа суох биирдэ баар буола түстэ. Боевиктар төһө да чуумпутук, барыга бары бэлэм турдаллар, абааһы курдук көрөн, кини киирэн кэлбитэ соһуччута бэрдиттэн хаһыытаһа түстүлэр.
  Сылаабык бу дьиэҕэ төһө да уу чуумпу сатыылаан турдар, тардыллыбыт, коноплялаах табаах буруотун хабархай сытыттан манна, саалаах-сэптээх, өлөрсөргө бэлэм дьон турарын сэрэйэн, барыга бары бэлэм, тыҥаан аҕай испитэ. Кини төһө да бэлэм истэр бу кыараҕас хоско, субу маннык хас да толору сэбилэниилээх киһини кытары ыы муннубунан утары көрсүөм эрэ дии санаабатаҕа.
  Соһуйан, утары тутан бэлэм испит бэстилиэтин чыыбыһын тардан кэбистэ. Бэстилиэт тыаһа, соһуйбут дьон хаһыытын даҕаспытынан хатаннык “Баас” гына түстэ. Ол эстибит бэстилиэт буулдьатыгар табыллан охтон иһэр боевик калаш аптамаатын чыыбыһын төлө тардан кэбистэ.
  Кыараҕас хоско баһыгырыы түспүт аптамаат тыаһын кытары кыыл барбыт буулдьалар уол үрдүнэн истиэнэҕэ түһэн баһыгырастылар.
  Уол буулдьаттан куотан умса ыстанан иһэн субу чугас турар иккис киһини ытта. Табыллыбыт, табыллыбатах дьон хаһыыта, сыыһа-халты ытыллыбыт аптамаат буулдьалара истиэнэҕэ түһэн бачыгырыыллара, аптамааттар эстэн баһыгырыыллара уу чуумпутук иһийэн турбут дьиэҕэ эмискэ оргуйа түстэ. Табыллыбатах үс боевик аһаҕас хос аанынан, бу дьиикэй, быыкаа киһиттэн куотан таһырдьа ыстаннылар.
  Сылаабык муостаҕа ойоҕолуу түһэн иһэн, бүтэһик ойон эрэр киһини кэнниттэн сырыһыннара ытан хаалла. Хаҥас ойоҕоһунан кирдээх муостаҕа төкүнүйэ түһэрин кытары төкүнүк лимонка граната быраҕыллан, кэлэн аттыгар түһэн кулахачыйда. Уһуну токкуйдуу барбакка сонно аһаҕас аан диэки төптөрү тэбэн кээспитэ анараа баран эстэн бурҕайар тыаһа иһиллэн ааста.
  Муостаттан өҥдөйбөккө сытар уол үрдүнэн сыалларын булбатах граната оскуолактара истиэнэттэн тэйэннэр аһаҕас турар аанынан киирэн, сиирэ-халты көтөн иһиирэн ааһаннар нөҥүө истиэнэҕэ түһэн табырҕастылар. Ити барыта чыпчылыйыах түгэнэ этэ.
  Сылаабык чыпчылҕан түгэнигэр элэс гынан ааспыт үлүгэрдээх ытыалаһыыттан, гранататтан кыл- мүччү тыыннаах хаалбытыттан үөрэн, кирдээх муостаҕа тыын ылан сыта түстэ.
  Боевиктартан биирдэрэ ситэ тардыбакка мүччү туппут табааҕа аттыгар буруолуу сытарын өйдөөн көрөн салҕалас илиитинэн нэһиилэ таба тутан ылла. Аа-дьуо өҥдөйөн истиэнэҕэ өйөнөн олордо.
• Һуу, чуут ыт буола сыстым, арыый тыаһаан биллибитим буоллар бүтэр этим – диэн саныы – саныы хаста да күүскэ, хатан табаах буруотун оборболоото. Маннык түгэҥҥэ табаах буруота барахсан киһини уоскутар, санаа сааһыланарга көмөлөһөр. Уол дьэ тыын ылан, олорон эрэ бэстилиэтин обуойматыгар ботуруонун толороот табааҕын киирбит аанын диэки тыган кэбистэ. Эрчимнээхтик ойон туран киирэн иһэн ытыалаабыт икки боевигын үрдүлэринэн атыллаан, байыаннай үлэтин толоро чэпчэки чэпчэкитик үктэнэн салгыы бара турда. *** Сылаабык дьиктитик, россия армиятын саамай муҥутуур, убаастанар чааһыгар Уссурийскайга, ВДВ-га,14 ОБрСпН спец наз ГРУ в/ч 74854 диэҥҥэ түбэспитэ. Ол аата, боростойдук быһаардахха Воздушно Десантные Войска, 14 Отдельная Бригада Специального Назначения Спецназ Главная Развед Управление диэн Россия саамай кистэлэҥ байыаннай чааһа этэ. Бу чааска мээнэ киһи түбэспэт. Үрдүк уҥуохтаах, толору эттээх-сииннээх, кыанар уолаттар талыллан түбэһэр чаастара. Маяк, хомуллар лааҕырга Сылаабыктаах бүтэһик дьонунан кэлбиттэрэ. Уонча уолтан атын киһи лааҕырга суоҕа. Ол кэмҥэ Уссурийскайтан атыыһыт кэлбитэ. Талар киһитэ суох буолан баар уолаттары барыларын ылбыта. Онон дьиҥнээх профессиональнай сэрииһиттэри, боростойдук эттэххэ өлүү массыыналарын бэлэмниир чааска түбэспитэ. Охсуһартан саҕалаан парашутунан ыстанарга, сэрии араас сэбин бары баһылыырга, үөмэргэ, саһарга, киһини өлөрөр араас ньымаҕа үөрэтэр байыаннай чаас.
  Үөрэтэр инструктордар, апыһыардар, бары араас сэриини ааспыт, дьиҥ профессионал сэрииһиттэр. Манна биир дэриэбинэттэн иккиэ буолан кэлбиттэрэ. Өр буолбакка, оскуолаҕа бииргэ үөрэммит уола Денис минер үөрэҕэр туһунан барбыта. Сылаабыкка саатар чаас иһигэр суоппардаа диэн массыынаҕа права биэрэн урал массыына уруулун туттарбыттара. Кэпсэтии онно боростой, байыаннайдыы буолта.
• Массыына ыыппытыҥ дуо?
• Беларус тыраахтыр ыытан.
• Урал да, Беларус да уруула одинаковы, вот ключи, машина стоит там – диэн буолбута.
  Бииргэ сулууспалыы сылдьар уолаттарын учебканы аастылар да Чечня сэриитигэр алталыы ыйга ыыталлар. Барбыттар алталыы ый сылдьан сэрииттэн төннөн кэллилэр да дьиэлэригэр бара тураллар. Табаарыһа Денис эмиэ Чечняҕа баран кэлбитэ. Кэлээтин кытары соннук дьиэтигэр ыыппыттара. Инньэ гынан Дениһэ сылтан эрэ ордук сулууспалаабыта.
  Учебкаттан Чечняҕа барбыт уолаттар, сэриигэ сылдьыбыт алта ыйдарыгар тосту уларыйан, чиҥ, дьиҥнээх эр дьон буолан төннөллөрүн сөҕө көрөр.
  Тутталлара-хапталлара, саҥалара- иҥэлэрэ да отой атын дьон эргиллэр.
  Сылаабык ону көрө сылдьан бэйэтин кутун-сүрүн уустук, ыарахан быһыыга майгыга тургутан көрөөрү,- Миигин Чечняҕа ыытыҥ – диэн хаста да рапорт суруйан көрдөһө сатаабыта. – Аҕата суох аҥаардас ийэ оҕотоҕун – диэн командование онно чугаһаппат. Арай биир түгэҥҥэ Хабаровскайтан кэлбит инструктор Сылаабыгы таба көрөн сыал ыттарда.
• Хайыы быраат, табарыҥ сүрдээх эбит- диэн ол киһи Сылаабыгы суоппартан снайпер үөрэҕэр көһөттөрбүтэ. Онон суоппарыттан көһөрөн күүстээх, эт- хаан күүһүрдэр эрчийиигэ, снайпер үөрэҕэр такайан бардылар. Сулууспалаан бүтэрэ ый хаалан, дьиэтигэр бараары бэлэмнэнэн эрдэҕинэ, биир күн билбэт прапорщига кэлэн:
• Чечняттан кэлэр дьоммутугар солбук тиийбэт буолла, Чечняҕа бараҕын дуо, раньше оказывается ты просился?- диэн ыйытта.
  Дьэ ол курдук уол дьиэлиирин оннугар, куруук көрдөспүт, өтөр тохтуура биллибэт Чэчиэнин сэриитигэр баҕатынан барар буолла.

Үөрэ-көтө икки сылга контракка илии баттаста. Онон бэйэтин тургутан көрөр санаата уолга туолан дьоллоно санаабыта. Бу кэмҥэ кини, бастаан армияҕа кэлэриттэн отой атын, киппэ, ортону эрэ аннынан уҥуохтаах эр бэрдэ буолбута. Бу, дойдутун көмүскүүр контракка илии баттаһан барара кэлин бэйэтин олоҕор хайдах дьайыан эдэрэ бэт буолан өйдөөбөтөҕө.
Инники олоҕор суолун ыйан биэрэр аҕа курдук эр киһи киниэхэ суох этэ. Бастакы Чэчиэн сэриитэ саҕаланарыгар Сылаабык кыра кылааска үөрэнэрэ. Ол саҕана эһэтэ Бөх Бүөтүр баар.
Ньиэмэс сэриитэ иккис сылыттан сэрии бүтүөр дылы сылдьыбыт оҕонньор, сиэнэ уол, чечня сэриитин тэлэбииһэргэ көрө олорон, – Оо, улааттахпына ити сэриигэ барыам – диэбитин кэтэххэ биэрэн турар. Хаһан да кыйахаммат, күлэн мичийэ сылдьар оҕонньор онно сиэнин,

• Сэрии туох эрэ үчүгэйдээҕин курдук саҥара олорбуккун үчүгэй аҕайдык чанчыккын тардыам – диэн киппитиинньик быатынан сыыһа-халты сабаан тэлэбииһэрдээх хостон куоттарбыта.
  Эһэтэ уол армияҕа барыан иннинэ улаханнык ыалдьыбакка эрэ эмискэ өлөн, төннүбэт сиригэр баран хаалбыта.
  Ардах курдук түһэр сибиниэс буулдьа, уотунан уһуурар синэрээт уотун ортотунан, – Урут да, хойут да өлөр биир – диэн куруук инники кэккэҕэ сылдьыбыт кырдьаҕас буойун, Бүөтүр оҕонньор сиэнэ уол оннук иэдээннээх сиргэ тиийбэтигэр баҕаран эттэҕэ. Сэрии бүппүтэ түөрт уонча сыл ааспытын кэннэ оҕонньорго, – Эн көмүскээбит куоратыҥ, Ленинград куорат махтанан эйиэхэ квартира биэрэр. Кэлэн ыл, кырдьар сааскар манна олор – диэн ыыппыт суруктара оҕонньор, киһи кэннигэр сылдьыбатах сэрииһит буоларын туоһута этэ..

Сэрииттэн кэлээччилэри солбукка барар уолаттары массыынаннан Хабаровскайга, Макеевка диэн чааска аҕалбыттара. Салгыы сөмөлүөккэ, онтон бөртөлүөккэ олордон Ханкала диэн Чечня столицатын Грознай куорат таһыгар турар улахан аэропортаах байыаннай чааска аҕалан түһэрдилэр. Уолаттар бөртөлүөттэн тахсалларын кытары ыарахан сэрии бара турар тыына тута билиннэ.
Киһи хараҕа ыларынан байыаннай балааккалар кэккэлэспиттэр. Олор кэннилэригэр таас, олорор дьиэлэр көстөллөр. Ыраах муннуктарга араас, сэймэк буолбут, умайбыт байыаннай техникэ сыбаалката көстөр. Миинэҕэ эстибит, хампы ытыллыбыт тиэхиникэни барытын манна соһон аҕалаллар. Федеральнай сэриилэр бары мантан салаллар, араас сэрии көрүҥэ бары манна түмүллэр буолан араас массыына, бронетехника, бөртөлүөт тыаһа күнүстэри түүннэри куп – куугунас.
Ханкала бөһүөлэгэ эргиччи хас да хос колючай боробулуоханнан тардыллан, ол таһынан ыраахха дылы быыһа суох миинэ иитиллэн турар. Дэриэбинэ иһин, таһын уонна онно киирэр айан суолларын күнүстэри-түүннэри күүстээх сэбилэниилээх байыаннай харабыл чаастара манаан тураллар. Ханкала тулатын боевик киириэҕинээҕэр кутуйаҕы да киллэрбэттии тэрийбиттэр.
Бөртөлүөттэн түспүт уолаттары чаастара баар балааккаларыгар сирдээн аҕаллылар.

• Манна сааһыланан, олохсуйуҥ, мээнэ онно-манна быгыалаабакка, бирикээс кэлиэр дылы олоруҥ – диэн хамаандалаатылар. Нэдиэлэ курдугунан олохтоох балаһыанньаҕа үөрэммиттэрин кэннэ роталарын биир күн тревоганнан туруоран сүүрэр-хаамар икки ардынан, боевиктар дагестан диэки ааһыахтара диэн сэрэппит хайаларыгар илдьэн тоһуур оҥордулар. Хайаҕа окуопа хастан хас да күн, түүннэри-күнүстэри тыҥааһыннаах кэтэһэн сытыы кэннэ хата туох да биллибэккэ чаастарыгар төннөн кэллилэр. Боевиктар кэлиэхтээх сирдэрэ хайаны кытыылаан кэлэр кыра ыллык суол этэ. Бу ыллыгынан төһө киһи кэлиэ, хайдах туох балаҺыанньа, хайдах ытыалаһыы буолуо биллибэт этэ.
  Уолаттар бастакы сырыылара буолан бары куттаналлар. Учебкаҕа, биир сэрии бөҕөтүн ааспыт аппыһыар:
• Өлөртөн акаары эрэ киһи куттаммат. Кутталы санаа күүһүнэн саба тутар киһи сэриигэ тыыннаах сылдьар – диэн кэпсээн турар.
  Онон бары ол туругу, “ Порядке вещей”, дэһэллэр. Боевиктары манаан сытан уолаттар арааһы бары кэпсэтэллэр. Дьиҥэ эрдэттэн да истэр, тэлэбииһэргэ көрөр этилэр, билиэн түбэспит саллаакка боевиктэр сыһыаннарын. Тула өттүлэригэр өлүүттэн-сүтүүттэн киһини аһынар майгы сүппүт дьоно билиэн түбэстиҥ да бараан курдук баскын быһаллар, эбэтэр дириҥ уҥкучахха уган муҥнаан сордоон өлөрөллөр.
  Кинилэри, Спецназ ГРУ ВДВ саллаата диэн биллилэр да сонно тута, кэпсэтиитэ суох өлөрөллөр. Онон хастыы да гранаталаахтар, биирдии гранатаны сэрэххэ, “Бүтэһикпитигэр туттуохпут”, диэн түөстэригэр иилинэн кэбиспиттэрэ барыларыгар эйэҥэлии сылдьар.
  Хас да хонук, ханна да барыҥ- кэлиҥ диэн дьаһал кэлбэтэ, онон Сылаабыктаах эрчиллэ-эрчиллэ балааккаларыгар таах сыттылар. Биир күн, – Стройдааҥ! – диэн хамаанда бөҕөтө буолла. Ротаттан уонча уолга сухой паек диэн хас да хонуктаах астарын биэрдилэр. Камаз массыынаҕа олордон газтаан кэбистилэр. Ханна, туохха баран иһэллэрин ким да билбэт, бу операцияны салайыахтаах хамандыырдара, капитан тугу да саҥарбат.
  Ханкала Грознайы кытары субу кэккэлэһэ, көстөн турар буолан куорат иһигэр сотору-сотору күөдүйэн, сороҕор күүһүрэн кэлэр ытыалаһыылартан уолаттар сэрии ис туругар киирэн, барыга бары бэлэм сылдьаллар. Бронежилеттэрин, каскаларын, астаах, араас наадалаахтарын бары укта сылдьар рюкзактарын ылыҥ диэбиттэрэ, онон эмиэ да улахан операцияҕа баран иһэр курдуктар, арай аҕыйахтара токкуйдатар.
  Өтөр, айаннаамалаан баран Камаз биир сиргэ тохтоото. Икки суол быһа охсуһар сиринэн ааһар араас массыыналары тохтотон докумуоннарын, массыына иһин бары дьэгдьийэн көрөр соруктаах кэлбиттэрин дьэ биллилэр. Суол кытыытыгар окуопа хастан бүлүмүөт туруоран бэлэмнэннилэр. Үстүү буолан симиэнэннэн турарга быһаарыстылар. Ол кэннэ ааһар массыыналары тохтотон бэрэбиэркэлээн бардылар. Хамандыырдара, – Сэрэххитин отой сүтэримэҥ, ханнык баҕарар түгэҥҥэ араас бары буолуон сөп – диэн сотору- сотору сэрэтэ турар. Бастакы күннээх-түүн этэҥҥэ ааста. Сарсыныгар күнүс суолга маҥан өҥнөөх икки өттүгэр иккилии фаралаах жигули массыына куһууран иһэрэ көһүннэ. Бу кэмҥэ Сылаабык калаш бүлүмүөт аттыгар турар буолан бүлүмүөтү тутааччы кини буолла.
• Шестерка жигули эбит- диэн санаа уол төбөтүгэр охсуллан ааста. Жигули иһигэр үс киһи, инники миэстэҕэ суоппары кытары биир киһи, кэннигэр биир киһи көстөр. Капитан суолга тахсан илиитин көтөҕөн массыынаны,- Тохтооҥ! – диэн хамаанда биэрдэ. Бүгүн Сылаабыгы кытары дьуһуурустубалыы турар икки саллаат уолаттар тарбахтара аптамааттарын элбэрээгэр субу төлүтэ тыытардыы бэлэм тутан тураллар.
  Сылаабык массыыналаах дьон сирэйдэригэр- харахтарыгар сөбүлээбэтэх туруктар көстөллөрүн тэйиччиттэн да буоллар көрөн турар. Субу туох эрэ буолуохтааҕын сүрэҕэ сэрэйэн күүскэ тэбиэлээн, элбэрээк тардарга бэлэм турар тарбахтара көлөһүннүрэн бардылар.
  Туох барыта күүрдэ, тыҥаата. Капитан тохтообут массыынаҕа тиийэн,- Докумуоҥҥутун көрдөрүҥ!- диэн саҥата иһиллээтин кытары массыына иһиттэн ааны курдары ытан, эстибит бэстилиэт тыаһа «Баас» гына түстэ.
  Искэ ытыллыбыт аппыһыардара охтон эрэрин көрөөт Сылаабык массыынаны туһаайан турар бүлүмүөтүн элбэрээгин хам тутан кэбистэ. Сону даҕаспытынан икки аптамаат ытыалыыр тыастара таһыгырастылар. Кылгас кэмҥэ, уу чуумпутук турбут икки суол холбоһуга, бүлүмүөт, икки аптамаат баһыгырас тыастарынан туолан ылла. Субу сибилигин, ып-ыраас, мап-маҥан, кылбайан турбут шестерка жигулига биир да өстүөкүлэ ордубакка бытарыс гынна, ааннара, крылота дэлби курдарыта, хайыта, сиидэ курдук ытыллан кыл түгэнигэр дьэллэс гынан хаалла. Иһигэр тыҥаан олорбут үс, бытыктаах, чечен омук дьоно киһи аатыттан ааһан массыыналарын сидиэнньэтигэр хаан-сиин бөҕө буолан, тэһитэ- хайыта ытыллан сууллан хааллылар.
  Ити кэннэ уолаттар охтон өйө суох сытар апыһыардарыгар сүүрэн тиийдилэр. Бэрэбээскилии охсоот ааһан иһэр массыынаны тохтотон Ханкала госпиталыгар ыытан кэбистилэр.
  Дьон боотура, харса суоҕа, өлөр өлүүгэ төбөлөрүн хоҥкуппакка утары көрбүтүнэн киирэн биэрбиттэриттэн.
• Саа-сэп бөҕө утары көрөн, бэлэм турдаҕына хайдах мүччү туттараары капитаны ыттылар – диэн Сылаабык бу омук дьонуттан салынна. Бу кэлэн өлбүт чеченнэр массыыналарын иһигэр хас да аптамааты, бэстилиэти булбуттара. Онон боевиктар буолара көстө сылдьара. Ити дьон, – Тутуллан оһуобай отделга тиийдэхпитинэ ыйаахпыт син биир биллэр, бүтэһикпитин сэриилэһэн хаалыах – диэн итинник быһаарыныы ыллахтара.
  Баҕар буруй суҥха кинилэргэ кэннилэригэр ат сыарҕатыгар баппат хара баһаам, хас да пожизненно срок буолуо, ону туох билиэй буоллаҕа.
  Капитаны массыына аанын курдары ытыллыбыт бэстилиэт буулдьата иһин курдары баран сиһин тоҥоҕоһун тосту көппүт, онон балаһыанньата ыарахан – диэн сурах кэллэ.
  Итинник бииртэн биир алдьаххайдаах күннэр ааһан истилэр. Сылаабыгы бойобуой уоппуттаах диэн уонна боростой пехота, аптамаат тутуурдаах саллаат буолбатах, спецназ ГРУ ВДВ байыаһа, снайпер буолан мантан ыла уустук операцияларга ыытар буоллулар. Онон сотору-сотору элбэх өлүүлээх-сүтүүлээх кыргыһыыларга кыттар. *** Атырдьах ыйын биир чаҕылхай күнүгэр сынньалаҥ биллэриллэн балаакка таһыгар табаахтыы олордохторуна Моздок диэкиттэн бөртөлүөт көтөн иһэрэ көһүннэ. Аэропортка чугаһаан, бу түһээри намтаан эрдэҕинэ эмискэ Грознай куораттан ытыллыбыт ракета тахсан кэллэ, ытыллыбыт ох курдук сыыйыллан, көрбүтүнэн бөртөлүөт диэки таласта. Үөрэ-көтө, кэпсэтэ-аймана олорор уолаттар ракетаны өйдөөн көрөөт чуумпуран, эмискэтэ бэрдиттэн тылларыттан маттылар. Грознай куорат боевиктартан ыраастанан, федераллар ылан сытар сирдэрэ. Хайдах да түгэҥҥэ бөртөлүөтү итинтэн ПТУР-сунан ыталлара сатаммат курдук. Өйдөөн көрүөх икки ардыгар ытыллыбыт ракета бөртөлүөтү ситэн кэллэ да саайда. Эстэн күлүм, ону даҕаспытынан эстэр тыас, «Лүҥ» гынна. Табыллыбыт бөртөлүөт кынатын тосту ыттарбыт кус курдук эргийэ-эргийэ сир диэки сууллан, түспүтүнэн барда. Сиргэ олорон, «Лах» гына түһэрин кытары Ханкаланы тула иитиллэн турбут миинэлэр эстэр тыастара иһилиннэ. Бөртөлүөт умайан күүдэпчилэнэн таҕыста, эстиэ диэн аһыллыбыт аанынан уоттан куотан, олорсон кэлбит дьон сүүрэн таҕыстылар. Ол тахсааттарын кытары кэтээн турар бэйэлэрин миинэлэрэ эстэн барыларын нимси суулларда.
  Ким да толору миинэ иитиллэн турар сиригэр сүүрэн киирэн дьону быыһыыр кыаҕа суох түгэнэ. Түмүгэр үс генерал уонна сүүһүнэн саллаат уонна аппыһыар ыттыы өлөн хаалла.
  Сылаабык сэриигэ тохтоло суох сылдьыбыта сыл буолан эрэр. Элбэхтик сэриигэ киирэн, өлөр өлүү куттала, тыыннаах тахсыы үөрүүтэ холбоһор дьикти күүрүү алыбар ылларан уол сэрииттэн араҕыан баҕарбат турукка сылдьар.
  Адреналин диэн маны этэн эрдэхтэрэ.