Былырыын күһүн Анаабырга, Үрүҥ Хайаҕа тиийэн кэллим. Алроса охранаҕа харабылбын. Улахаан нефтебазаны харабыллыыбыт. Сүгэр көтөҕөр үлэ буолбатах буолан саастаах киһиэхэ үчүгэй. Бу дойдуга кыһын кэтэһиннэрбэккэ түргэнник кэлэр эбит. Сотору өрүс тоҥон барда. Дьонтон сэмээр сылдьан хайдах балыктыылларын ыйыталаһабын. Балык буолнай дииллэр. Кыра харахха тутар балыгы, ким эрэ дииллэр ээ. Отой хараҕын аахтара тутар үһү. Чыыр, муксуун төһөнү илимтэн кыайан араараргынан ылаҕын диэн буолла. Дьэ оччону истэн баран өрө көрө түстүм, куораттан илим сакаастаатым. Бу үлүгэр баай сиргэ босхону хайдах да Анаабыр өрүстэн бэриһиннэрэн бардахха сатанар диэн буолла. Дьэ илимнииргэ бастатан туран анньыы наада эбит. Эргэ луом булан болгарканнан төбөлөтө оҕустум. Турба булан сыбааркалаттым. Уһун, илим быатын тардан ураҕас наада буолла. Дьиэ таһыгар сытарын буллубут. Дьэ баай балыктаах сиргэ балыктыырга бэлэммит.
Дьаакыбылап Ньукулайдыын биһиги былаан бөҕөтө. Биэс илим түһэрдэхпитинэ саҥа дьылга дылы хас туонна чыыры, муксууну хас туонна кыра балыгы, ряпушканы хостуурбутун суоттуубут. Айбыын онтубут тыһыынчалыы батардахпытына баспытыгар батан киирбэт элбэх харчы буолар. Дьэ ноко, итиэннэ охраанньыктаан бүтэбит. Балык атыытынан дьарыктанабыт, устунан ол үлүгэр харчыннан бизнескэ да барыахха сөп диэн сэмээр кэпсэтэбит Ньукулай обургу биир ыраас илиис кумааҕы булан илимниирбитигэр анаан проект оҥорбут. Араас балык, ол иһигэр нельма эҥин иҥнибит. Дьэ кыра балыкпыт, ряпушка быһа барыллаан ааҕыыга биир илимҥэ куул аҥаара иҥнииһи биир көрүүгэ. Куулунан ылар курдук икки илими түһэрэр эбиппит дэстибит. Түөрт улахан харахтаахпытыгар чыыр муксуун нельма биир илимэр куул аҥаардыыта туттаҕына күҥҥэ икки куул буолууһу. Бээ доҕор, ол үлүгэри өрүстэн хайдах таһаарабыт диэн буолла. Аны алҕас сэлии муоһа таҕыстын. Бу дойдуга сэлии муоһа дэлэй дииллэр. Өрүс устун устан кэлиэн сөп бөҕө буо. Саас муус устарыгар эҥин өрүс сыырыттан түөрүллэн тахсыбыт муос. Икки дьээбэ-хообо дьон биир постка олорор буоламмыт көрсө түстүбүт да олорон омуннура-омуннура кэпсэтии диэн дьэ дэлэй дьонобут. Онтубут быыһыгар аһара бардахпытына күлсэн бөҕө.Баай дойдуну булан дьоллонон сылдьабыт.
Салааска оҥостоору гынан баран тохтоотубут
Бээ, бириэмэтэ кэллэҕинэ оҥостуохпут дэстибит. Дьэ дии. Илиммит куораттан кэллэ. Арай өйдөөбүппүт дьаакырдаах буолуохтаах эбит. Онтуҥ размера эмиэ ис иһигэр киирэн иилистибэтин диэн тэҥ буолуохтаах. Онтон мантан боробулуоха булан обход быыһыгар дьаакыр бөҕөтүн оҥордум. Изолента булан илиммитигэр эритэлээн кэбистибит. Балыктыырга бэлэммит. Анаабыр өрүспүт мууһунан бүрүлүннэ, биһиги дьон балыктыы барарын кэтэһии бөҕөтө. Сотору- сотору буурҕа түһэн туох да көстүбэт буолуталаан ылар. Илимнии киирээри ыксыыбыт аҕай, байарбыт субу кэлэн турар буоллаҕа. Биир күн дьэ киирдибит. Дэлэй балыгы хостоору сылдьар дьон сыалай хамаанда буоллубут. Тиксиигэ улааппыт Андрей диэн уолу буллубут, биир ньурба уола Валентин өрүскэ балыктаспытым, хайдах илим түһэрэри билэбин диир. Ньукулай биһикки хайыы үйэ байбыт дьон быһыытынан дэлэйбит. Уолаттары хамаандаҕа ыллыбыт. Балыкпытын куорат диэки таксиннан, сороҕун кыһын грузовой массыыналар сырыттахтарына ыытыах буоллубут. Уолбар эрийэ охсон билэр дьонуҥ кэлэр буоллахтарына балык илдьэ баралларын курдук кэпсэт диэн дьаһайдым. Онтум ГАИ-га үлэлиир. Суоппар дьону билэр бөҕө буоллаҕа. Аны балык тиэйэн истэхтэринэ айылҕа харыстабыллара тохтотон эрэйдиэхтэрэ диэн эрдэ кэпсэтэн мин эппит массыынабын отой тохтоппоккут диэн буолла. Убайым онно саамай кырдьаҕастара. Быһаарар киһи. Барытын быһаарсан, түспүт илиммитин сарсын көрөрбүт эрэ хаалла. Мин харахпар балык арааһа, сороҕор мамонт муоһа көстөр. Онон бу түүн кыайан утуйбатым.
Дьэ тыҥ хатыыта туран киирии буолла. Охрана дьоно алтаҕа симиэнэ атастаһабыт. Атастастыбыт аһаатыбыт да куул бөҕөтүн тутан, анньыыбытын сүгэн киирдибит. Бары да бэйэм курдук омун-төлөн дьон . кэпсээн – ипсээн, күлсүү баһаам. Ханнык илимтэн көрөн саҕалыыбыт диэн мөккүһэн турдубут. Мин хараҕын аайы тутар кыра балыктаах илимтэн саҕалыахха. Эбиэккэ дылы олору араардахпытына улахан балыгын түөртүүргэ дылы арааран аһыы тахсыахпыт диэн дьоммун илимнээх киһи быһыытынан дьаһайабын. Эбиэттээбэппит диэн буолла.
Дьэ ол курдук кыра балыкка, ряпушкаҕа түһэрбит илиммитин көрөн саҕалаатыбыт. Кууллары чугас тутуҥ, анараа таһааран тоҥоруохпут диэн күлсүү бөҕөтө, хаамыы-сиимии, туттуу -хаптыы сүрдээх. Онтубут быыһыгар манна олохтоох дьону мөҥүттэбит. Субу анныларыгар сытар балыктарын илимнээн ылан баран наһаа сыаналыыллар эбит. Дьаабы дьон дэһэбит.
Салгыыта.
Ойбоннорбутун оннук алларан бэлэмнээтибит. Ньурба уола Валентин илимин субуйар субуйар, балыкпыт суох да суох. Бүтэһигэр биир быыкаа ряпушка тахсан кэллэ. Куул тутан манаан турбут дьон мэлийдибит.
Дьиҥ иһигэр киирдэххэ сыаналаах, күндү балыгыҥ булда эрэйдээх эбит. Ханна эрэ ыраах муора кытыытыгар, чугас үрэхтэргэ баран үлүгэр элбэх мууһу алларан, элбэх илими түһэрэн үлэлээн ылар астара эбит. Барар кэлэр ороскуоттарын ылыҥ. Тымныы, буурҕа диэбэккэ баран дьоммутун аһатыахпыт диэн үлэлии хамныы, балыктыы сылдьар бу хоту дойду дьонун киһи сөҕө да, хайгыы да көрөр. Быһар сыаналара дьиҥэр сөп эбит. Сыана ыарахана кинилэр буруйдара буолбатах. Олоҕуҥ бэйэтэ оннук.
Хаасчыт
Дьэ саас кулун тутарга Үрүҥ Хайаҕа дьэргэс гына түстүм. Саас кэлэн эрэрэ биллэр. Дьонтон сэмээр, – Бу диэки кус-хаас хайдах кэлэр? – диэн ыйыталаһабын.
– Хайыы доҕоор, хаас кэллэ да мэктиэтигэ халлаан бүрүллэн ылар. Төрүүр ууһуур сирэ манна. Мантал салгыы барбат. Амыарыка диэкиттэн кытай, дьоппуон диэкиттэн кэлэр, онон буолнай.
– Оттон хааһы ханна маныахха сөбүй?- диибин.
– Систиэрнэ үрдүгэр тахсан олордоххуна доҕоор, отто отой ааһар суоллара буоллаҕа, тутан туран ытаҕын – диэн буолла. Харахпар хаас бөҕөтө анньан ааһарын оҥорон көрөбүн.
Систиэрнэбит үрдүгэ диэн. Мин курдук киһи кыайан тахсыбат.
- Хаарыаны кыанар буолан баран итиннэ тахсан манаабыт киһи- диэн систиэринэлэри эргийэ сылдьан көрөбүн.
Былыт курдук хааһы доҕоор. Эмиэ булт абылаҥар ылларан бардым. Араас санаа үүйэ тутар.
– Оо дьэ. Саабын илдьэ кэлбит буоллар – диэн кыһыы бөҕөтө. Олорон ааспыт олохпор бу хаас тохтуур сиригэр биирдэ баҕас бултаан, хаас бөҕөнү сууһаран дьиэбэр илдьэ баран эмээххиним барахсаҥҥа киэптии түһэн ааһыахха баар этэ.
Уолум разрещительнэйгэ үлэлиир. Тойонноро. Ол бобон кэбиһэн илдьэ кэлбэтэҕим.
- Саабын илдьэ бардахпына хайдах буолуой – диэн ыйыппытым.
- Сейфэтэ суох сиргэ саа көҥүллэммэт. Ханна тутаары гынаҕын – диэбитэ.
Ботуруону баҕас аҕалыахха баар эбит. Дьэ сэмээр онтон мантан көрдөһөн түөрт уон биэстээх дарабыыналаах ботуруон атыыластым. Үлүгэр хааска иккилииннэн холбоон ыттахха аҕыс уон хаас. Айбыын, ол үлүгэри дьэ хайдах илдьэ барабын.
Онтон тобуллум. Бииргэ үлэлиир дьоммор түҥэтэр эбиппин. Төһө эрэ үөрэллэр, хоту дойдуттан дьиэлэригэр эмис хаас кэһиилээх тиийэллэриттэн. Бэйэбэр сөп буолары эрэ ылыам.
Аны саа уларсаары дьонтон ыйыталастым. Биир кырдьаҕас табаарыс оҕонньорум икки айахтаах саалаахпын ону ыл диэтэ. Уонча хаас мончууга биэрдэ. Ыам ыйа бу тиийэн кэллэ. Манна кыһын турар. Дойду сиргэ саас кэлбитэ, уу -хаар буолта ыраатта. Итиннэ кус , манна хаас өлөрдүбүт диэн күн ахсын кэпсээн суруйуу бөҕөтө. Биһиэхэ хаар кылабачыйа да илик. Олохтоохтортон сааспыт хаһан кэлэр диибин.
- Дьэ кэлиэ. Кэллэҕинэ манна омуннаахтык кэлэр. Икки-үс күнүнэн хаар сүтэн сайын биирдэ баар буола түһэр. Хайдах оннук буолар баҕайыный доҕоор диэн сааһым кэлэрин сэмээр күүтэбин.
Дойду сиргэ сайын кэллэ, ньукуолун күн. Онно хайыы үйэ сайын. Дьон кустаан-хаастаан бүппүтэ ыраатта. Манна өссө да кыһын.
Дьэ биир күн поһум түннүгүнэн көрдөхпүнэ үөр хаас соҕуруу диэкиттэн кииирэ дэриэбинэ үрдүнэн ааста. Дьэ эбэтээ диэн үөрэн сүрэҕим тэптэ.
Киэһэ сменэ уларытыһаат олорор дьиэбэр кэллим. Табаарыһым Андрей хаастары эмиэ көрбүт. Киһиттэн саа уларсыбыт. Анаабыр үрэххэ түһэр үрэххэ киирэн дурда туттуохха дэстибит. Онтубут биһигиттэн чугас. Көстөн турар сир. Маҥан, туохха эрэ туттуллар таҥас баарын булан хаһааммыппыт. Ону кэтэн, сааларбытын, мончууктарбытын сүгэн үрэххэ киирэн кытаанах хаары түөртүү муннук курдук гына тимир күрдьэҕинэн бысталаан ылан киэҥ дурда оҥоһуннубут. Мончууктарбытын хаас соҕурууттан киириэ диэн соҕуруу туруортаатыбыыт. Туус маҥан таҥастаах киһини туох да хааһа көрүө суохтаах. Ботуруоммутун үллэстэн соҕуруу диэки хайыһан олоробут. Былаан диэн сүрдээх. Ботуруон аҕыйах. Хойуу хаас кэллэҕинэ иккилиини холбуу -холбуу ытабыт диэн буолла.
Таах олорор, икки сэһэннээх дьон сэһэммит сүрдээх буоллаҕа. Урукку омуннаах бултааһыннар тустарынан бииртэн биир кэпсээн сыыйылла турар. Халлаан ып ыраас. Туох да суох. Эмискэ кэннибитигэр хаас саҥата бөҕө аймана түстэ, эргиллэ түспүппүт субу үрдүбүтүгэр сүүрбэччэ хаас ыйанан турар. Һуу бабат диэн дьэ иккиэн ааһан эрэр хаастары ытыалаан баһырҕаттыбыт. Ньуул. Саа тыаһыттан соһуйбут хаастар өрө көтөн тахсан соҕуруу диэки түһэ турдулар.
Били иккилииннэн барар былаан тута тоҕунна. – Тоҕо бэрдэй доҕор, ити үрдүбүтүгэр ыйанан турар хаастартан саатар биир түспэтэ? – диэн сөҕүү буолла. – Пахаай итинник буоллаҕына халлаан көстүбэт хааһа да кэллэҕинэ түһэрэрбит биллибэт. Түөрт уон ботуруонтан хайыы үйэ хаас саҥа биллиитигэр түөрт ботуруон суох. Уонна сыытахпытына туга да суох тахсыыһыбыт.
Дьэ хаас биллэн эрэр диэн былыт курдук анньан кэлэр хааһы кэтэһии буолла. Нөҥүө – маҥаа көрөн мэлээриҥнэһэ олордубут. Туох да суох. Барбах сиккиэр тыал сипсийэ турбут буоллаҕына күүһүрэн барда. Олоро сатаан баран эмиэ сэһэн тэппэт саҕаланан барда. Дьэ кэпсээн омуннанан ойон тура-тура кэпсээн эрдэхпинэ субу үрдүбүтүгэр хаас саҥата,- Хала халах – диэтэ. Дурда муннугар турбут саалары харбыалаһан ылан туһулуохпутугар дылы барбах дайбанар, бытаан баҕайы хаастарбыт субу үрдүбүтүгэр түһүөх курдук кэлэн баран өрө көтөн тэйэн бардылар. Иккилии уос утуу субу төлүтэ барар тыастара ньиргийдэ. Бастакы ытыыларга сыыстаран халлаан диэки харбаспыт хаастартан иккис ытыылартан биир табыллан төбөтүн оройунан барда.
- Оо хата биир баар – диэн үөрбүт омуммар баарыан хаарынан оҥорбут дурдабын тоҕу көтөн таҕыстым.
Ити күн хаас уонна кэлбэтэ. Сарсын баҕас дьэ хаас бөҕөтө киирэр, ботуруоммут эрэ мөлтөх буолсу. Аҕыстыы ытыыга биир буоллаҕына мөлтүүһүбүт. Түөрт уон ботуруонунан иккилииннэн баран аҕыс уону ытарбыт тохтоото диэн күлсэбит. Сарсыныгар хаас кэлбэтэҕэ. Андрей саатын дьоно ылбыттара. – Эдэр киһи бэйэҥ итиэннэ олор – диэн сааны уолбар биэрдим. Андрей ити кэннэ өссө биир хааһы өлөрдө. Биир күн, киэһэлик таах сытыахтааҕар дурдабытыгар хаас маныы киирдим. Төрдүс күммүт. Хаар туундараҕа бүтэ сыспыт. Дурдабыт халыҥ хаара чарааһаан түгэҕэ биллибит. Маҥан таҥастаах киһи ол хаар аттыгар өттүгэстээн сытабын. Телефон тутан батсаапка кэпсии олоробун.
- Хаас маныы олоробун. Хаас кэлэр эрэ, кэлбэт эрэ. Кэллэҕинэ саам эстэр эрэ эстибэт эрэ. Эһиннэҕинэ да табыам эрэ табымыам эрэ.
Дьэ ити табыам эрэ табыбыам эрэ диирим кытары ойоҕоспор хаас саҥата, – Халы халык диэтэ. Хамсаабакка уҥа өттүбүт хараҕым кырыытынан көрбүтүм ааһан иһэр хаастар мончууктарбын көрөн мин диэки халыйан эрэллэр. Барахсаттар субу көтөн кэллилэр. Бэлэм тутан олорор саабын өрө туппуппар соһуйан халыкынаһан түмсэ түстүлэр. Субу маһынан да быраҕан тиэрдиэх сиргэ үс хаас хоһулаһа түстэ. Киһи санаата түргэнэ бөҕө. Бу үһү ытан түһэрдэхпинэ Андрей биһиэхэ иккилии буолар. Үһүс хааһы табаарыһым Кирииһэҕэ биэрэбин диэн санаа элэс гынан ааста. Кыҥаан турар саам чыыбыһын төлө тардан кэбис. Саа тыаһа -“Баас”- гына түстэ. Пахаай, били хампы ытыллан түһүөхтээх хаастарым ааһа турдулар. Били Кирииһэбэр бэрсэн үөрдэрим эрэ, тугум эрэ. Бүттэхпит ол. Абаккабар эргиллэ түһэн эстэр эстибэт стволум чыыбыһын туһулуу тутаат тардан кэбистим. Ыраатан өрө тахсан эрэр хаастартан биир төбөтүнэн оройунан барда. Итинэн хаастаан бүттүбүт.
Үрүҥ Хайа олохтоох дьоно ыраах үрэхтэргэ баран хаастыыллар эбит. – Хаас баар дуо? – диэн ыйытабын.
– Баар -дииллэр.
-Төһөнү ыттыгыт, буолнай буолуо?
– Баар диэн айылҕа көтөрүн хайдах буолан мээнэ ытыахпытый. Сиирбитин, амсайарбытын ыттыбыт. Онон сөп буолуо – дэһэллэр. Бу дойдуга айылҕа харыстабылын үлэһитэ да наадата суох эбит. Бэйэлэрэ дойдуларын, кыылларын, көтөрдөрүн харыстыыллар. Күһүн хааһы ытаҕыт дуо диэн ыйыппытым. Үрэхтэргэ төрөөн сытар хаас буолунай буоллаҕа. Тугу гынаары ытыахпытый дэһэллэр. Дьэ оннук.
Дойду дьонугар арай оннук хаас төрөөн сытар буоллун?…
